Văn hóa – Di sản

Ngô Thì Điển – người khởi soạn Ngô gia văn phái

Tạ Ngọc Liễn 21/11/2023 10:06

Tác phẩm đồ sộ Ngô gia văn phái được rất nhiều người biết, song lại ít ai nói đến soạn giả bộ tùng như nổi tiếng này là Ngô Thì Điển, con trai cả danh sĩ Ngô Thì Nhậm ở làng Tả Thanh Oai, Thanh Trì, Hà Nội.

ngo-gia-ngo-thi-dien.jpg

Ngô Thì Điển hiệu là Tĩnh Trai, tự là Kính Phủ, chưa rõ năm sinh, năm mất. Theo Ngô gia thế phả, Ngô Thì Điển là giám sinh Quốc Tử Giám.

Ngô Thì Điển là người có kiến thức sâu rộng, giỏi về học thuật, văn chương. Cả cuộc đời Ngô Thì Điển là dành cho văn chương, chữ nghĩa với niềm vui thích như ông từng nói:

Ngoài văn chương ra, ta không tranh giành gì cả,

Lòng thư thái, tự lấy làm vui.

Ngô Thì Điển trưởng thành dưới thời Tây Sơn Nguyễn Quang Toản. Vào thời gian thân phụ ông là Ngô Thì Nhậm được cử làm Binh Bộ Thượng thư (1790), rồi kiêm Tổng tài Quốc sử quán (1792), Ngô Thì Điển đã phụ giúp Ngô Thì Nhậm được nhiều việc về hiệu chỉnh sách vở, trong đó có việc san định, khắc in bộ Đại Việt sử ký tiền biên nổi tiếng của Ngọ Phong Ngô Thì Sĩ (thân sinh Ngô Thì Nhậm), hoàn thành vào năm 1800.

Nhưng công lao lớn nhất của Ngô Thì Điển đối với học thuật nước nhà là việc ông đã bỏ ra nhiều công sức tập hợp, biên chép, phân chia thành loại mục gần như toàn bộ tác phẩm thơ, văn (bao gồm cả sử học, triết học...) của các tác giả trong văn phái họ Ngô Thì kế tiếp nhau trước thuật trong khoảng 100 năm, thành bộ sách lớn Ngô gia văn phái.

Thời gian Ngô Thì Điển khởi soạn Ngô gia văn phái vào thập niên đầu thế kỷ XIX, tức là vào thời kỳ trị vì của vua Gia Long (1802-1819). Thời kỳ này cũng chính là thời kỳ Ngô Thì Điển sáng tác thơ văn với nhiều nỗi niềm tâm trạng nhất. Bởi vì thân phụ ông, Ngô Thì Nhậm, nhân vật trụ cột của triều Tây Sơn đã bị Gia Long sai đem ra Văn Miếu đánh đòn chết năm 1803. Ngô Thì Điển không thể không buồn, không thể không mang đầy tâm trạng khi ông ở trong hoàn cảnh gia đình gặp thảm họa như thế.

Trong bài Tây Phương sơn tự (Chùa núi Tây Phương), Ngô Thì Điển viết:

Khinh khinh sách mã phỏng Tây Phương,

Đốn giác lâm tuyền thú vị trường.

Hồng thủy ngâm tàn sơn thụ lão,

Thanh viên hưởng đoạn cốc phong lương.

Tham thiền đa thiểu trần tâm tĩnh,

Kiến cảnh bồi hồi khách tứ mang.

Hồi thủ mỹ nhân hà xứ thị,

Mãn thiên yên vụ hựu tà dương.

(Thong dong giục ngựa thăm chùa Tây Phương,

Chợt hiểu ra cảnh suối rừng có cái gì thú vị mãi không chán.

Tiếng chim trả kêu xong làm cho cây núi già đi,

Tiếng vượn xanh vang xa vừa dứt khiến gió hang lạnh lẽo hơn.

Đến chùa, lòng trần ít nhiều trong sạch lên,

Ngắm cảnh, khách bồi hồi thi tứ mênh mang.

Quay đầu lại không biết mỹ nhân ở nơi nào,

Đầy trời sương khói với bóng chiều)

Trong câu thứ bảy, Ngô Thì Điển lấy chữ “mỹ nhân” (người đẹp) mà Khuất Nguyên hay dùng để hình dung một lý tưởng đẹp đẽ mà Khuất Nguyên mong muốn song không gặp ở đời. Với Ngô Thì Điển thì “người đẹp” ấy từng có nhưng nay không còn nữa. Tâm trạng Ngô Thì Điển gửi gắm nơi bài thơ Chùa núi Tây Phương là tâm trạng hoài niệm, nhớ tiếc, sâu lắng một nỗi buồn.

Những bài thơ mang nhiều tâm trạng nhất và cũng hay nhất của Ngô Thì Điển đều là những bài ông viết khi tới thăm chùa, trong số đó Long Đội sơn là bài thơ tuyệt bút:

Bình nguyên đột xuất sơn tam trĩ,

Tạo hóa đương sơ khổ dụng tâm.

Vũ trụ dĩ lai trừ giáp tí,

Càn khôn bất lão lữ quang âm.

Lý triều bi kệ tự nan nhận,

Động chủ thi đàn đài dĩ xâm.

Dư tử dục cùng sơn cố sự,

Lão tăng tiếu chi bạch vân thâm.

(Đất bằng phẳng đột ngột mọc ba ngọn núi vót cao,

Tạo hóa buổi đầu hẳn khổ sức dụng tâm.

Vũ trụ từ trước tới giờ là cái kho chứa năm tháng,

Trời đất không già là quán trọ của thời gian.

Bia kệ triều Lý chữ mờ khó đọc,

Thơ của Động Chủ rêu xanh đã phủ.

Khách viếng cảnh muốn hỏi tới cùng chuyện cũ nơi núi non,

Sư già cười chỉ vào đám mây trắng cao)

Bài thơ này Ngô Thì Điển viết lúc đến thăm chùa núi Long Đội ở xã Đội Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam. Trong bài thơ, tác giả có nhắc tới tấm Bia tháp báu Sùng Thiện Diên Linh, lập thời Lý và thơ của Động chủ Lê Thánh Tông. Chùa núi Long Đội đời Lý rất nổi tiếng, nhất là tòa tháp Sùng Thiện Diên Linh với bài văn bia của Nguyễn Công Bật. Đầu thế kỷ XV, quân xâm lược Minh đã phá hủy tháp Sùng Thiện Diên Linh, còn tấm bia thì quật đổ bên cạnh núi. Năm 1467 (niên hiệu Quang Thuận thứ tám), Lê Thánh Tông đi qua núi Long Đội, ông có lên chơi chùa và làm một bài thơ sai khắc vào mặt sau tấm bia đó, ký là Thiên Nam Động chủ. Người đời sau nhắc tới bài thơ này của Lê Thánh Tông, thường trích dẫn hai câu:

Lý hoàng quái đản bị không tại,

Minh tặc hung tàn, tự dĩ canh.

(Vua Lý thích chuyện hoang đường, bia còn mãi kia,

Giặc Minh tàn bạo làm chùa đổ nát)

Năm Ngô Thì Điển đến chùa Long Đội thì bia thời Lý chữ đã mờ, khó đọc được và bài thơ của vua Lê Thánh Tông đã phủ kín rêu xanh.

Trước bao biến đổi “dâu bể” của cuộc đời mà Ngô Thì Điển từng chiêm nghiệm, nếm trải đã khiến ông ôm tâm trạng buồn chán, muốn chối bỏ tất cả, để chỉ làm những gì như ông ham thích “Tùy ngô sở dục ngô sở hành”. Dưới đây là những câu thơ phản ánh một nét tâm trạng khác, khá thú vị ở con người Ngô Thì Điển, đồng thời đó cũng là tính cách rất “nghệ sĩ” của nhà văn hóa ẩn tích tài hoa trong dòng họ Ngô Thì làng Tả Thanh Oai:

Nhắn gửi anh bạn cũ Trần Đăng Doanh,

Điều quí giá từ xưa chỉ có tài và tình.

Thân thế trăm năm như bèo nổi,

Ví thử không phong nhã thì đã là gã tục tử,

Kẻ vụng học này không chấp cứng ở khuôn sáo,

Thấy kẻ tục, lòng thường coi khinh.

Hứng đến, thơ ngâm bút viết chẳng dừng,

Đưa hết cảnh đẹp sông núi vào trong lời bình phẩm.

Tâm là chủ tướng, thơ là quân lính,

Bút trận chốn tao đàn như vàng sắt xoang xoảng.

Ngoài văn chương ra không tranh giành gì cả,

Tấm lòng thư thái tự lấy làm vui...

(Hoạ nguyên vận bài thơ của bạn cũ Trần Đăng Doanh)

Theo Danh nhân Thăng Long - Hà Nội

Bài liên quan
  • Phạm Ngũ Lão – anh hùng, nhà thơ
    Phạm Ngũ Lão quê làng Phù Ủng, huyện Đường Hào, trấn Hải Dương (nay thuộc huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên). Ông vừa là môn khách, vừa là con rể của Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn. Con gái của ông được vua Trần Anh Tông nạp vào cung và phong làm Thứ phi. Trong sách Lịch triều hiến chương loại chí, sử gia đầu thế kỷ XIX là Phan Huy Chú, khi lựa chọn các “Tướng có danh tiếng và tài giỏi”, ở đời Trần (1226-1400), có 4 người, Phạm Ngũ Lão, được xếp tề danh với Trần Quốc Tuấn, Trần Nhật Duật và Trần Khánh Dư.
(0) Bình luận
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • Hà Nội miễn vé xe buýt và đường sắt đô thị dịp Quốc khánh 2/9
    UBND TP Hà Nội quyết định miễn tiền vé sử dụng các phương tiện vận tải hành khách công cộng có trợ giá, gồm xe buýt và đường sắt đô thị trong bốn ngày từ 30/8- 2/9/2025.
  • Khát vọng phát triển, xây dựng người Kim Liên thanh lịch, văn minh
    Đại hội đại biểu Đảng bộ phường Kim Liên lần thứ I, nhiệm kỳ 2025-2030 diễn ra ngày 22/8 với chủ đề “Phát huy truyền thống lịch sử, văn hóa, anh hùng, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân; kỷ cương, sáng tạo, trách nhiệm".
  • Chương trình nghệ thuật đặc biệt “Hà Nội - Sáng mãi khát vọng Việt Nam”
    Chương trình là lời tri ân sâu sắc tới các thế hệ đi trước - những người đã hiến dâng tuổi trẻ và xương máu cho nền độc lập, tự do của Tổ quốc. Đồng thời, tôn vinh những thành tựu nổi bật, toàn diện và bền vững mà đất nước nói chung và Thủ đô Hà Nội nói riêng đã đạt được, đặc biệt sau 40 năm đổi mới.
  • "Nhà tôi có treo một lá cờ" - MV mới của Hà Anh Tuấn rợp sắc cờ đỏ, gợi niềm tự hào Việt Nam
    Ca khúc "Nhà tôi có treo một lá cờ" là bài hát trong MV mới của ca sĩ Hà Anh Tuấn. Ca khúc chứa chan tình yêu dành cho Quốc kỳ của người Việt Nam. Đồng thời là lời tri ân đến các thế hệ cha anh đã hy sinh vì độc lập, tự do; đồng thời gửi gắm thông điệp về niềm tự hào và trách nhiệm của thế hệ hôm nay trong hành trình dựng xây đất nước.
  • [Podcast] Cổng trại bảo an binh – Dấu ấn ngày toàn thắng
    Mùa thu năm 1945, Hà Nội rợp cờ đỏ sao vàng, khắp phố phường vạn người như một cùng cất tiếng hô vang “Độc lập – Tự do”, đánh dấu thắng lợi vĩ đại của Cách mạng tháng Tám. Trải qua tám thập kỷ, nhiều di tích từ mùa thu năm ấy vẫn còn hiện hữu giữa đời sống hôm nay, kể lại câu chuyện của một Thủ đô Anh hùng của đất nước Việt Nam anh hùng. Trong dòng chảy ấy, Cổng Trại Bảo An binh chính là dấu tích của cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám năm 1945 - một sự kiện lịch sử trọng đại của đất nước.
  • "Hạt giống hạnh phúc" - Phim tài liệu đặc biệt về tình hữu nghị Việt Nam và Cuba phát sóng tối 2/9
    Bộ phim tài liệu với tên gọi "Hạt giống hạnh phúc" sẽ được phát sóng vào 20h10 tối 2-9-2025 trên kênh VTV1. Cùng thời điểm này, Truyền hình Quốc gia Cuba - Cubavisión cũng phát sóng bộ phim đặc biệt này, mở ra một dấu mốc hiếm có trong lịch sử hợp tác truyền hình giữa hai nước.
  • [Video] Triển lãm “Mùa Xuân độc lập”: Tôn vinh khát vọng tự do và hòa bình qua lăng kính hội họa
    Với phong cách kết hợp giữa chất liệu sơn mài truyền thống và tư duy tạo hình đương đại, các tác phẩm được trưng bày trong triển lãm “Mùa Xuân độc lập” tại Bảo tàng Hồ Chí Minh nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng 8 thành công và 80 năm Quốc khánh 2/9, mỗi bức tranh của họa sỹ trẻ Chu Nhật Quang mang đến cảm nhận về chiều sâu thẩm mỹ mới mẻ, tôn vinh khát vọng độc lập, tự do và hòa bình của dân tộc Việt Nam.
  • Hà Nội rực rỡ cờ hoa – Tự hào 80 năm mùa Thu cách mạng
    Tháng Tám lịch sử lại về, mang theo ký ức hào hùng của dân tộc. Tròn 80 năm kể từ Cách mạng tháng Tám 1945, Hà Nội hôm nay khoác lên mình chiếc áo rực rỡ trong những ngày chuẩn bị cho Quốc khánh 2/9. Trên từng góc phố, nẻo đường, Thủ đô vừa cổ kính vừa hiện đại như sống lại khí thế mùa Thu cách mạng, đồng thời thể hiện khát vọng vươn lên của đất nước trong kỷ nguyên mới.
  • Kiện toàn Ban Chỉ đạo xây dựng, bảo tồn và phát huy giá trị khu di tích chùa Hương
    UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành Quyết định số 4248/QĐ-UBND ngày 14/8/2025 về kiện toàn Ban Chỉ đạo xây dựng, hoàn thiện Đề án đổi mới mô hình tổ chức, phương thức quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị khu di tích quốc gia đặc biệt lịch sử và danh lam thắng cảnh quần thể Hương Sơn (chùa Hương), thành phố Hà Nội.
  • Phát triển phường Từ Liêm thành đô thị văn minh tiêu biểu từ giá trị văn hóa truyền thống
    Sáng 19/8, Đảng bộ phường Từ Liêm (Hà Nội) đã long trọng tổ chức Đại hội đại biểu Đảng bộ phường Từ Liêm lần thứ I nhiệm kỳ 2025 - 2030 với tinh thần “Đoàn kết – Dân chủ - Kỷ cương – Đột phá – Phát triển”.
Ngô Thì Điển – người khởi soạn Ngô gia văn phái
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO