Văn hóa – Di sản

Ngô Thì Điển – người khởi soạn Ngô gia văn phái

Tạ Ngọc Liễn 21/11/2023 10:06

Tác phẩm đồ sộ Ngô gia văn phái được rất nhiều người biết, song lại ít ai nói đến soạn giả bộ tùng như nổi tiếng này là Ngô Thì Điển, con trai cả danh sĩ Ngô Thì Nhậm ở làng Tả Thanh Oai, Thanh Trì, Hà Nội.

ngo-gia-ngo-thi-dien.jpg

Ngô Thì Điển hiệu là Tĩnh Trai, tự là Kính Phủ, chưa rõ năm sinh, năm mất. Theo Ngô gia thế phả, Ngô Thì Điển là giám sinh Quốc Tử Giám.

Ngô Thì Điển là người có kiến thức sâu rộng, giỏi về học thuật, văn chương. Cả cuộc đời Ngô Thì Điển là dành cho văn chương, chữ nghĩa với niềm vui thích như ông từng nói:

Ngoài văn chương ra, ta không tranh giành gì cả,

Lòng thư thái, tự lấy làm vui.

Ngô Thì Điển trưởng thành dưới thời Tây Sơn Nguyễn Quang Toản. Vào thời gian thân phụ ông là Ngô Thì Nhậm được cử làm Binh Bộ Thượng thư (1790), rồi kiêm Tổng tài Quốc sử quán (1792), Ngô Thì Điển đã phụ giúp Ngô Thì Nhậm được nhiều việc về hiệu chỉnh sách vở, trong đó có việc san định, khắc in bộ Đại Việt sử ký tiền biên nổi tiếng của Ngọ Phong Ngô Thì Sĩ (thân sinh Ngô Thì Nhậm), hoàn thành vào năm 1800.

Nhưng công lao lớn nhất của Ngô Thì Điển đối với học thuật nước nhà là việc ông đã bỏ ra nhiều công sức tập hợp, biên chép, phân chia thành loại mục gần như toàn bộ tác phẩm thơ, văn (bao gồm cả sử học, triết học...) của các tác giả trong văn phái họ Ngô Thì kế tiếp nhau trước thuật trong khoảng 100 năm, thành bộ sách lớn Ngô gia văn phái.

Thời gian Ngô Thì Điển khởi soạn Ngô gia văn phái vào thập niên đầu thế kỷ XIX, tức là vào thời kỳ trị vì của vua Gia Long (1802-1819). Thời kỳ này cũng chính là thời kỳ Ngô Thì Điển sáng tác thơ văn với nhiều nỗi niềm tâm trạng nhất. Bởi vì thân phụ ông, Ngô Thì Nhậm, nhân vật trụ cột của triều Tây Sơn đã bị Gia Long sai đem ra Văn Miếu đánh đòn chết năm 1803. Ngô Thì Điển không thể không buồn, không thể không mang đầy tâm trạng khi ông ở trong hoàn cảnh gia đình gặp thảm họa như thế.

Trong bài Tây Phương sơn tự (Chùa núi Tây Phương), Ngô Thì Điển viết:

Khinh khinh sách mã phỏng Tây Phương,

Đốn giác lâm tuyền thú vị trường.

Hồng thủy ngâm tàn sơn thụ lão,

Thanh viên hưởng đoạn cốc phong lương.

Tham thiền đa thiểu trần tâm tĩnh,

Kiến cảnh bồi hồi khách tứ mang.

Hồi thủ mỹ nhân hà xứ thị,

Mãn thiên yên vụ hựu tà dương.

(Thong dong giục ngựa thăm chùa Tây Phương,

Chợt hiểu ra cảnh suối rừng có cái gì thú vị mãi không chán.

Tiếng chim trả kêu xong làm cho cây núi già đi,

Tiếng vượn xanh vang xa vừa dứt khiến gió hang lạnh lẽo hơn.

Đến chùa, lòng trần ít nhiều trong sạch lên,

Ngắm cảnh, khách bồi hồi thi tứ mênh mang.

Quay đầu lại không biết mỹ nhân ở nơi nào,

Đầy trời sương khói với bóng chiều)

Trong câu thứ bảy, Ngô Thì Điển lấy chữ “mỹ nhân” (người đẹp) mà Khuất Nguyên hay dùng để hình dung một lý tưởng đẹp đẽ mà Khuất Nguyên mong muốn song không gặp ở đời. Với Ngô Thì Điển thì “người đẹp” ấy từng có nhưng nay không còn nữa. Tâm trạng Ngô Thì Điển gửi gắm nơi bài thơ Chùa núi Tây Phương là tâm trạng hoài niệm, nhớ tiếc, sâu lắng một nỗi buồn.

Những bài thơ mang nhiều tâm trạng nhất và cũng hay nhất của Ngô Thì Điển đều là những bài ông viết khi tới thăm chùa, trong số đó Long Đội sơn là bài thơ tuyệt bút:

Bình nguyên đột xuất sơn tam trĩ,

Tạo hóa đương sơ khổ dụng tâm.

Vũ trụ dĩ lai trừ giáp tí,

Càn khôn bất lão lữ quang âm.

Lý triều bi kệ tự nan nhận,

Động chủ thi đàn đài dĩ xâm.

Dư tử dục cùng sơn cố sự,

Lão tăng tiếu chi bạch vân thâm.

(Đất bằng phẳng đột ngột mọc ba ngọn núi vót cao,

Tạo hóa buổi đầu hẳn khổ sức dụng tâm.

Vũ trụ từ trước tới giờ là cái kho chứa năm tháng,

Trời đất không già là quán trọ của thời gian.

Bia kệ triều Lý chữ mờ khó đọc,

Thơ của Động Chủ rêu xanh đã phủ.

Khách viếng cảnh muốn hỏi tới cùng chuyện cũ nơi núi non,

Sư già cười chỉ vào đám mây trắng cao)

Bài thơ này Ngô Thì Điển viết lúc đến thăm chùa núi Long Đội ở xã Đội Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam. Trong bài thơ, tác giả có nhắc tới tấm Bia tháp báu Sùng Thiện Diên Linh, lập thời Lý và thơ của Động chủ Lê Thánh Tông. Chùa núi Long Đội đời Lý rất nổi tiếng, nhất là tòa tháp Sùng Thiện Diên Linh với bài văn bia của Nguyễn Công Bật. Đầu thế kỷ XV, quân xâm lược Minh đã phá hủy tháp Sùng Thiện Diên Linh, còn tấm bia thì quật đổ bên cạnh núi. Năm 1467 (niên hiệu Quang Thuận thứ tám), Lê Thánh Tông đi qua núi Long Đội, ông có lên chơi chùa và làm một bài thơ sai khắc vào mặt sau tấm bia đó, ký là Thiên Nam Động chủ. Người đời sau nhắc tới bài thơ này của Lê Thánh Tông, thường trích dẫn hai câu:

Lý hoàng quái đản bị không tại,

Minh tặc hung tàn, tự dĩ canh.

(Vua Lý thích chuyện hoang đường, bia còn mãi kia,

Giặc Minh tàn bạo làm chùa đổ nát)

Năm Ngô Thì Điển đến chùa Long Đội thì bia thời Lý chữ đã mờ, khó đọc được và bài thơ của vua Lê Thánh Tông đã phủ kín rêu xanh.

Trước bao biến đổi “dâu bể” của cuộc đời mà Ngô Thì Điển từng chiêm nghiệm, nếm trải đã khiến ông ôm tâm trạng buồn chán, muốn chối bỏ tất cả, để chỉ làm những gì như ông ham thích “Tùy ngô sở dục ngô sở hành”. Dưới đây là những câu thơ phản ánh một nét tâm trạng khác, khá thú vị ở con người Ngô Thì Điển, đồng thời đó cũng là tính cách rất “nghệ sĩ” của nhà văn hóa ẩn tích tài hoa trong dòng họ Ngô Thì làng Tả Thanh Oai:

Nhắn gửi anh bạn cũ Trần Đăng Doanh,

Điều quí giá từ xưa chỉ có tài và tình.

Thân thế trăm năm như bèo nổi,

Ví thử không phong nhã thì đã là gã tục tử,

Kẻ vụng học này không chấp cứng ở khuôn sáo,

Thấy kẻ tục, lòng thường coi khinh.

Hứng đến, thơ ngâm bút viết chẳng dừng,

Đưa hết cảnh đẹp sông núi vào trong lời bình phẩm.

Tâm là chủ tướng, thơ là quân lính,

Bút trận chốn tao đàn như vàng sắt xoang xoảng.

Ngoài văn chương ra không tranh giành gì cả,

Tấm lòng thư thái tự lấy làm vui...

(Hoạ nguyên vận bài thơ của bạn cũ Trần Đăng Doanh)

Theo Danh nhân Thăng Long - Hà Nội

Bài liên quan
  • Phạm Ngũ Lão – anh hùng, nhà thơ
    Phạm Ngũ Lão quê làng Phù Ủng, huyện Đường Hào, trấn Hải Dương (nay thuộc huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên). Ông vừa là môn khách, vừa là con rể của Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn. Con gái của ông được vua Trần Anh Tông nạp vào cung và phong làm Thứ phi. Trong sách Lịch triều hiến chương loại chí, sử gia đầu thế kỷ XIX là Phan Huy Chú, khi lựa chọn các “Tướng có danh tiếng và tài giỏi”, ở đời Trần (1226-1400), có 4 người, Phạm Ngũ Lão, được xếp tề danh với Trần Quốc Tuấn, Trần Nhật Duật và Trần Khánh Dư.
(0) Bình luận
  • Giang Văn Minh và những giai thoại rạng danh xứ Đoài
    Nằm dưới chân núi Tổ, vùng đất cổ Đường Lâm, xứ Đoài không chỉ nổi tiếng là nơi sinh ra vua Phùng Hưng (cuối thế kỷ thứ VIII) và vua Ngô Quyền (thế kỷ thứ X) mà còn được biết đến là quê hương của Thám hoa Giang Văn Minh - một nhân vật lỗi lạc trong lịch sử ngoại giao của nước nhà, hồi cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII.
  • Tiếp thêm sức sống cho nghề truyền thống Thủ đô
    Là địa phương đứng đầu cả nước về số lượng các làng nghề truyền thống, các nghệ nhân và người làm nghề truyền thống Hà Nội đang không ngừng sáng tạo trong công tác gìn giữ, bảo tồn các làng nghề. Sự sáng tạo không chỉ mang lại một diện mạo mới, một sức sống mới cho các làng nghề mà còn gợi mở những không gian trải nghiệm văn hóa mới cho người dân Thủ đô và du khách.
  • Khởi công xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền
    Sáng 26/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ khởi công dự án xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền tại Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Cổ Loa (xã Cổ Loa, huyện Đông Anh).
  • Trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí Cách mạng Việt Nam”
    Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Hội Nhà báo Thành phố Huế phối hợp Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành uỷ, Sở Văn hoá Thể thao tổ chức Triển lãm trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí cách mạng Việt Nam”.
  • Hà Nội: Thêm 9 di tích được xếp hạng cấp thành phố
    Ngày 10/6, UBND Thành phố Hà Nội ban hành Quyết định số 2859/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
  • Công nhận hội Lim ở Bắc Ninh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
    Hội Lim là nơi các giá trị lịch sử, tín ngưỡng và đặc biệt là Dân ca Quan họ Bắc Ninh được thực hành, bảo tồn và lan tỏa, thể hiện tính gắn kết bền chặt và tinh tế giữa các làng Quan họ.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • UNESCO trao Bằng công nhận Công viên địa chất toàn cầu Lạng Sơn
    Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là minh chứng rõ nét cho nỗ lực gìn giữ và quảng bá di sản văn hóa Việt Nam cùng với các di sản văn hóa phi vật thể như tín ngưỡng thờ Mẫu, hát Then của người Tày, Nùng, Thái...
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
Ngô Thì Điển – người khởi soạn Ngô gia văn phái
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO