Lý luận - phê bình

Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam

PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện 03/03/2023 05:30

Đề cương về văn hóa Việt Nam là một tài liệu ngắn gọn, chỉ trong 1500 chữ mà tập trung trình bày những vấn đề cơ bản, then chốt nhất của văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của quan điểm Mác - Lênin. Trong 5 phần của Đề cương, những quan điểm cơ bản đó được nêu ra trong phần I: Cách đặt vấn đề, phần IV: Cách mạng văn hóa Việt Nam, và phần V: Nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hóa mác xít Đông Dương, chiếm gần 2/3 nội dung của Đề cương.

1. Trước hết, về khái niệm “văn hóa”, Đề cương xác định “Phạm vi vấn đề văn hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật và nghệ thuật”.

Cho đến nay, theo thống kê chưa đầy đủ, đã có hơn 200 định nghĩa về văn hóa trong đó đều nhấn mạnh: nói văn hóa là nói tới con người, nói tới việc phát huy, vun trồng những năng lực, bản chất của con người nhằm hoàn thiện con người, hoàn thiện xã hội. Do đó khái niệm văn hóa chứa đựng bản chất nhân văn, nhân bản. Cơ sở của mọi hoạt động văn hóa là khát vọng hướng tới cái Chân - Thiện - Mỹ. Thường người ta chia văn hóa thành hai lĩnh vực: văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Tuy vậy, sự phân chia đó cũng chỉ có ý nghĩa tương đối. Cái gọi là văn hóa vật chất hay văn hóa vật thể thực ra là vật thể hóa các giá trị tinh thần.

Vậy, văn hóa là hoạt động tinh thần, hướng tới việc tạo lập ra những giá trị Chân - Thiện - Mỹ. Hội tụ tổng thể các hoạt động trên phương diện văn hóa của con người, tạo nên một thế giới thứ hai do con người tạo ra nhằm nuôi dưỡng con người - một thế giới tồn tại song song với thế giới vật chất, khách quan, tự nhiên. Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngay từ đầu những năm 40 của thế kỷ trước, đã cho thấy một quan niệm rõ ràng về văn hóa như sau:

“Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp uật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó đều là văn hóa”(1).

Ở đây, Hồ Chí Minh nhấn mạnh trước hết đến khu vực chứa đựng những giá trị tinh thần của văn hóa như ngôn ngữ, khoa học, văn học, nghệ thuật...

Ra đời trong bối cảnh của cuộc đấu tranh chống lại những tư tưởng lạc hậu, phản động về văn hóa, những khuynh hướng ngăn cản tiến bộ, ngu dân, mù quáng, hẹp hòi hoặc quá trớn, Đề cương đã tập trung nhằm vào khu vực luôn luôn nổi lên những vấn đề bức xúc của đời sống văn hóa - khu vực chứa đựng những giá trị tinh thần của cuộc sống con người: tư tưởng, học thuật và nghệ thuật. Về điểm này, đồng chí Trường Chinh đã lý giải như sau: “Đó là lĩnh vực phản ánh toàn bộ đời sống xã hội vào ý thức của con người, thể hiện phong phú trên các mặt: tư tưởng, học thuật và nghệ thuật. Văn hóa luôn luôn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của xã hội”(2).

de-cuong-ve-van-hoa-viet-nam-16763866039741140626978.jpeg
Bản “Đề cương về Văn hóa Việt Nam” do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo năm 1943

2. Từ chỗ xác định phạm vi của văn hóa như trên - tức lĩnh vực thể hiện những giá trị căn cốt của nền tảng tinh thần của đời sống con người, thì theo quan điểm mácxít - lêninnít, văn hóa thuộc thượng tầng kiến trúc của xã hội, chịu sự ảnh hưởng qua lại với hạ tầng cơ sở của xã hội, tức nền tảng kinh tế và chế độ kinh tế dựng trên nền tảng ấy. Mặt khác văn hóa cũng có quan hệ mật thiết với chính trị.

“Cách mạng văn hóa có thể hoàn thành khi nào cách mạng chính trị thành công (cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị)”. Tuy nhiên “những phương pháp cải cách văn hóa đề ra bây giờ chỉ là dọn đường cho cuộc cách mạng triệt để mai sau”.

Tóm lại mối quan hệ giữa kinh tế - văn hóa (hạ tầng cơ sở - kiến trúc thượng tầng) qua các yếu tố của kiến trúc thượng tầng (chính trị - văn hóa) được trình bày theo quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, cho thấy vị trí của từng yếu tố và sự tương tác lẫn nhau giữa chúng như một quy luật khách quan, tất yếu.

3. Kinh tế, chính trị, văn hóa là ba mặt trận của cách mạng, ở đó người cộng sản phải hoạt động, giữ vai trò lãnh đạo, thực hiện đồng bộ những cuộc cách mạng trên từng lĩnh vực, để hoàn thành các mục tiêu của cách mạng.

4. Về cuộc cách mạng văn hóa Việt Nam/ Đông Dương hiện tại và tương lai, Đề cương khẳng định: - Cuộc cách mạng văn hóa phải dựa vào cách mạng dân tộc giải phóng mới có điều kiện phát triển, phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo mới có thể hoàn thành.

5. Mục tiêu trước mắt của cách mạng văn hóa Đông Dương trong điều kiện cách mạng dân tộc giải phóng là gây dựng nền văn hóa dân chủ mới, dân tộc về hình thức, tân dân chủ về nội dung.
Mục tiêu lâu dài của cách mạng văn hóa Đông Dương là văn hóa xã hội chủ nghĩa trong điều kiện tiến lên thực hiện cách mạng xã hội (chủ nghĩa) ở Đông Dương.

6. Nền văn hóa dân chủ mới mà Đảng Cộng sản Đông Dương chủ trương xây dựng trong cách mạng dân tộc giải phóng hiện nay phải đảm bảo đồng thời 3 nguyên tắc: dân tộc hóa, đại chúng hóa, khoa học hóa. Mặt khác phải kịch liệt chống những xu hướng văn hóa phi mác xít: bảo thủ, chiết trung, lập dị, bi quan, thần bí, duy tâm, trotsky quá trớn…

Về những công việc phải làm cho cuộc vận động văn hóa mới, Đề cương nhấn mạnh công tác tuyên truyền, đấu tranh về tư tưởng, học thuật, về tiếng nói và chữ viết, và công tác tổ chức tập hợp lực lượng các nhà văn, nhà báo, nghệ sĩ để thống nhất mọi hoạt động văn hóa tiến bộ dưới quyền lãnh đạo của Đảng vô sản mác xít.

Trên đây là 5 vấn đề thuộc quan điểm tư tưởng và nguyên tắc, phương thức vận động đấu tranh xây dựng nền văn hóa Việt Nam mới, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, do Đảng Cộng sản Đông Dương đề ra trong Đề cương về văn hóa Việt Nam, đã đặt những nền tảng vững chắc cho đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng để tiếp tục giữ vững và phát triển trong những giai đoạn sau, từng bước tiến tới mục tiêu cuối cùng: xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa.

.............................................
(1) Hồ Chí Minh - Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, H.,1995, tập 3, tr.431.
(2) Trường Chinh - “Diễn văn nhân dịp Kỷ niệm lần thứ 40 ngày ra đời của Đề cương về cách mạng văn hóa Việt Nam”/ Bốn mươi năm Đề cương văn hóa Việt Nam, Nxb. Sự thật, H.,1985, tr.12.

Bài liên quan
(0) Bình luận
  • Tình đất đai xứ sở ngả bóng trong văn chương
    Ngày 20/7/1954, Hiệp định Genève được ký kết, nước ta tạm thời chia cắt làm hai miền và 21 năm sau (năm 1975) mới tái thống nhất. Tình cảm ấy ngả bóng vào văn chương tạo nên một không gian cảm xúc trùng điệp nỗi nhớ thương đất đai sông núi, chưa từng có trong tiến trình văn chương nước nhà, cả văn xuôi lẫn thơ.
  • Thế hệ nhà văn 1975 trong không gian văn học đương đại
    Lớp nhà văn sinh từ 1975, chúng tôi gọi là “Thế hệ 1975”, một lực lượng đông đảo (sinh ra trong vòng 20 năm, sau giải phóng miền Nam), các tác giả là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hoặc những cây bút nhiều triển vọng.
  • Thơ ca giải phóng miền Nam: Một hình thái đặc thù trên tiến trình văn học 1954 - 1975
    Trong bức tranh toàn cảnh thơ ca giai đoạn 1954 - 1975 không thể không kể đến thơ ca giải phóng miền Nam, một bộ phận thơ ở tuyến đầu chống Mỹ ngụy, với một đội ngũ nhà thơ triệt để và đầy bản lĩnh trong quan niệm nghệ thuật: lấy thơ ca làm vũ khí chiến đấu “Thơ là súng là gươm” (Lê Anh Xuân). Có thể nói, đây là quan niệm chung chi phối cảm hứng và tư thế diễn ngôn của văn nghệ sĩ trong văn học giai đoạn chiến tranh và cách mạng.
  • Văn học thiếu nhi Việt Nam: Những bước chuyển mình sau ngày đất nước thống nhất
    Sau 21 năm bị chia cắt, hai miền Nam - Bắc Việt Nam được nối liền một dải nhờ chiến thắng lịch sử mùa xuân năm 1975. Hòa chung niềm vui lớn của đất nước là niềm vui của sách văn học thiếu nhi khi được phát hành suốt từ Bắc tới Nam.
  • Hình ảnh người mẹ qua các tác phẩm trong sách giáo khoa Ngữ văn hiện nay
    Trong thơ ca Việt Nam, hình tượng người mẹ không chỉ mang ý nghĩa sinh thành, dưỡng dục mà còn là biểu tượng của sự hi sinh thầm lặng, lòng bao dung vô hạn và những giá trị văn hóa truyền thống bền vững.
  • Cây bút nữ với đề tài chiến tranh
    Trong lịch sử văn học, khi đề cập đến đề tài chiến tranh, phần lớn những gương mặt được ghi dấu trên văn đàn thường là nam giới.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Tinh hoa thơ ca Hồ Chí Minh
    Kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), NXB Chính trị quốc gia Sự thật đã ra mắt Tủ sách điện tử Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong đó đáng chú ý có cuốn sách “Tinh hoa thơ ca Hồ Chí Minh” của tác giả - nhà văn Lê Xuân Đức (1939 – 2022) giúp người yêu thơ ca của Bác thêm thấu hiểu và cảm nhận rõ nét hơn tinh hoa trong từng câu chữ mà Người để lại, rút ra những chiêm nghiệm cho riêng mình và trên hết là những bài học lớn, sâu sắc về tư tưởng, về đầu tranh chính trị, về đạo lý làm người cho hôm nay và mai sau.
  • Tiếp tục phát triển những tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam (Bài cuối)
    Kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta nguyện trung thành và tiếp nối sự nghiệp vĩ đại của Người; phát huy mạnh mẽ lòng yêu nước cách mạng, tinh thần “tự chủ, tự tin, tự lực, tự cường, tự hào dân tộc”, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc vững bước vào Kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, kỷ nguyên phát triển giàu mạnh, thịnh vượng.
  • Ra mắt sách “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”
    Sáng 17/5/2025, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã tổ chức lễ ra mắt sách “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”. Đây là hoạt động thiết thực nhân dịp kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh.
  • Lãnh đạo Đảng, Nhà nước và thành phố Hà Nội vào Lăng viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh
    Kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, sáng 19/5, Đoàn đại biểu Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ, Ủy ban TƯ MTTQ Việt Nam đã đến đặt vòng hoa, vào Lăng viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh và dâng hương, tưởng niệm các Anh hùng liệt sĩ tại Đài Tưởng niệm trên đường Bắc Sơn.
  • Hà Nội khởi công xây dựng cầu Tứ Liên
    Sáng 19/5/2025, UBND Thành phố tổ chức khởi công Dự án đầu tư xây dựng cầu Tứ Liên và đường hai đầu cầu (từ nút giao với đường Nghi Tàm đến nút giao với đường Trường Sa) tại trước nút giao Dự án với đường Trường Sa (lý trình Km4+400 ).
Đừng bỏ lỡ
  • Hà Nội tuyên dương 80 gia đình văn hóa tiêu biểu
    UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành Kế hoạch số 125/KH-UBND ngày 15/5/2025 về việc tuyên dương Gia đình văn hóa tiêu biểu nhân dịp kỷ niệm 24 năm Ngày Gia đình Việt Nam (28/6/2001-28/6/2025).
  • Tháng Năm về quê Bác
    Trong những ngày tháng Năm lịch sử, mỗi người dân Việt Nam chúng ta đều nhớ đến ngày sinh nhật Bác Hồ kính yêu, trong tim luôn trào dâng một cảm xúc bồi hồi khó tả... Tạp chí Người Hà Nội xin trân trọng giới thiệu bài thơ "Tháng Năm về quê Bác" của tác giả Nguyễn Xuân Việt.
  • Công diễn vở chèo cổ “Trinh Nguyên” với bản phục dựng công phu, tâm huyết của NSND Trần Quốc Chiêm
    Tối 17/5, tại Rạp Đại Nam, Nhà hát Chèo Hà Nội ra mắt vở chèo cổ “Trinh Nguyên” với bản phục dựng công phu, đầy tâm huyết của NSND Trần Quốc Chiêm đề cao tình mẫu tử, lòng hiếu thảo và sự thuận hòa giữa anh em cùng cha khác mẹ.
  • “Hãy nói rằng con cần mẹ”: Cẩm nang đồng hành cùng người thân bị trầm cảm
    Anbooks phối hợp cùng Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam chính thức ra mắt cuốn sách "Hãy nói rằng con cần mẹ" – cẩm nang đồng hành với người thân bị trầm cảm của tác giả PGS.TS Nguyễn Phương Hoa. Đây là tác phẩm tiếp nối hành trình nghiên cứu và chia sẻ đầy tâm huyết của tác giả trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần, đặc biệt là đối với trầm cảm ở trẻ vị thành niên và thanh niên – một vấn đề đang ngày càng trở nên đáng lo ngại trong xã hội hiện đại.
  • Chuỗi sự kiện đặc sắc kỷ niệm 135 năm Ngày sinh của Bác trong Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh
    Nhân dịp kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 19/5/2025), sáng 16/5, Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch tổ chức khai mạc triển lãm với chủ đề "Chủ tịch Hồ Chí Minh - Tinh hoa dân tộc, tầm vóc thời đại" với chuỗi hoạt động đầy ý nghĩa.
  • Sư đoàn Phòng không 361 – 60 năm xứng đáng danh hiệu "cận vệ đỏ" canh giữ bầu trời Thủ đô
    Sáng 17/5, tại Hà Nội, Sư đoàn Phòng không 361 (Quân chủng Phòng không – Không quân) long trọng tổ chức Lễ kỷ niệm 60 năm Ngày truyền thống (19/5/1965 – 19/5/2025) và đón nhận Huân chương Bảo vệ Tổ quốc hạng Nhất.
  • Ra mắt bộ tiểu thuyết đồ sộ về cuộc đời và sự nghiệp của Bác Hồ: “Nước non vạn dặm”
    Nhân kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), sáng 17-5, tại Hà Nội, Hội đồng Lý luận Trung ương, Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch, Nhà Xuất bản Văn học, Công ty cổ phần Truyền thông và Văn hóa Liên Việt ra mắt bộ tiểu thuyết “Nước non vạn dặm”, gồm 5 tập của PGS, TS, nhà văn Nguyễn Thế Kỷ, Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương.
  • Tôn vinh thơ Chủ tịch Hồ Chí Minh qua nghệ thuật thư họa
    Nhân dịp kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), sáng 17/5/2025, tại Bảo tàng Hà Nội, Trung tâm điều phối các hoạt động sáng tạo Hà Nội đã tổ chức khai mạc triển lãm “Thơ Chủ tịch Hồ Chí Minh qua nét chữ sắc màu”. Thông qua hình thức nghệ thuật thư họa – sự kết hợp tinh tế giữa thư pháp truyền thống và hội họa hiện đại, triển lãm đã góp phần tôn vinh cuộc đời, sự nghiệp cách mạng vĩ đại và tư tưởng nhân văn của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
  • Phát động cuộc thi sáng tác tranh cổ động tuyên truyền Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9
    Cuộc thi sáng tác tranh cổ động tuyên truyền kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 nhận tác phẩm dự thi từ nay đến tháng 7/2025.
  • Chiêm ngưỡng di sản Phật giáo thời Lý qua công nghệ số
    Nhân ngày Quốc tế Bảo tàng và ngày Khoa học, Công nghệ Việt Nam (18/5/2025), đồng thời kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), Bảo tàng Lịch sử quốc gia phối hợp cùng Viện Nghiên cứu Văn minh Châu Á và Công ty TNHH C.M.Y.K Việt Nam tổ chức trưng bày chuyên đề “Vũ khúc Thiền môn – Nghệ thuật Phật giáo thời Lý: Di sản và công nghệ”.
Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO