Lý luận - phê bình

Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam

PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện 03/03/2023 05:30

Đề cương về văn hóa Việt Nam là một tài liệu ngắn gọn, chỉ trong 1500 chữ mà tập trung trình bày những vấn đề cơ bản, then chốt nhất của văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của quan điểm Mác - Lênin. Trong 5 phần của Đề cương, những quan điểm cơ bản đó được nêu ra trong phần I: Cách đặt vấn đề, phần IV: Cách mạng văn hóa Việt Nam, và phần V: Nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hóa mác xít Đông Dương, chiếm gần 2/3 nội dung của Đề cương.

1. Trước hết, về khái niệm “văn hóa”, Đề cương xác định “Phạm vi vấn đề văn hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật và nghệ thuật”.

Cho đến nay, theo thống kê chưa đầy đủ, đã có hơn 200 định nghĩa về văn hóa trong đó đều nhấn mạnh: nói văn hóa là nói tới con người, nói tới việc phát huy, vun trồng những năng lực, bản chất của con người nhằm hoàn thiện con người, hoàn thiện xã hội. Do đó khái niệm văn hóa chứa đựng bản chất nhân văn, nhân bản. Cơ sở của mọi hoạt động văn hóa là khát vọng hướng tới cái Chân - Thiện - Mỹ. Thường người ta chia văn hóa thành hai lĩnh vực: văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Tuy vậy, sự phân chia đó cũng chỉ có ý nghĩa tương đối. Cái gọi là văn hóa vật chất hay văn hóa vật thể thực ra là vật thể hóa các giá trị tinh thần.

Vậy, văn hóa là hoạt động tinh thần, hướng tới việc tạo lập ra những giá trị Chân - Thiện - Mỹ. Hội tụ tổng thể các hoạt động trên phương diện văn hóa của con người, tạo nên một thế giới thứ hai do con người tạo ra nhằm nuôi dưỡng con người - một thế giới tồn tại song song với thế giới vật chất, khách quan, tự nhiên. Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngay từ đầu những năm 40 của thế kỷ trước, đã cho thấy một quan niệm rõ ràng về văn hóa như sau:

“Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp uật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó đều là văn hóa”(1).

Ở đây, Hồ Chí Minh nhấn mạnh trước hết đến khu vực chứa đựng những giá trị tinh thần của văn hóa như ngôn ngữ, khoa học, văn học, nghệ thuật...

Ra đời trong bối cảnh của cuộc đấu tranh chống lại những tư tưởng lạc hậu, phản động về văn hóa, những khuynh hướng ngăn cản tiến bộ, ngu dân, mù quáng, hẹp hòi hoặc quá trớn, Đề cương đã tập trung nhằm vào khu vực luôn luôn nổi lên những vấn đề bức xúc của đời sống văn hóa - khu vực chứa đựng những giá trị tinh thần của cuộc sống con người: tư tưởng, học thuật và nghệ thuật. Về điểm này, đồng chí Trường Chinh đã lý giải như sau: “Đó là lĩnh vực phản ánh toàn bộ đời sống xã hội vào ý thức của con người, thể hiện phong phú trên các mặt: tư tưởng, học thuật và nghệ thuật. Văn hóa luôn luôn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của xã hội”(2).

de-cuong-ve-van-hoa-viet-nam-16763866039741140626978.jpeg
Bản “Đề cương về Văn hóa Việt Nam” do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo năm 1943

2. Từ chỗ xác định phạm vi của văn hóa như trên - tức lĩnh vực thể hiện những giá trị căn cốt của nền tảng tinh thần của đời sống con người, thì theo quan điểm mácxít - lêninnít, văn hóa thuộc thượng tầng kiến trúc của xã hội, chịu sự ảnh hưởng qua lại với hạ tầng cơ sở của xã hội, tức nền tảng kinh tế và chế độ kinh tế dựng trên nền tảng ấy. Mặt khác văn hóa cũng có quan hệ mật thiết với chính trị.

“Cách mạng văn hóa có thể hoàn thành khi nào cách mạng chính trị thành công (cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị)”. Tuy nhiên “những phương pháp cải cách văn hóa đề ra bây giờ chỉ là dọn đường cho cuộc cách mạng triệt để mai sau”.

Tóm lại mối quan hệ giữa kinh tế - văn hóa (hạ tầng cơ sở - kiến trúc thượng tầng) qua các yếu tố của kiến trúc thượng tầng (chính trị - văn hóa) được trình bày theo quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, cho thấy vị trí của từng yếu tố và sự tương tác lẫn nhau giữa chúng như một quy luật khách quan, tất yếu.

3. Kinh tế, chính trị, văn hóa là ba mặt trận của cách mạng, ở đó người cộng sản phải hoạt động, giữ vai trò lãnh đạo, thực hiện đồng bộ những cuộc cách mạng trên từng lĩnh vực, để hoàn thành các mục tiêu của cách mạng.

4. Về cuộc cách mạng văn hóa Việt Nam/ Đông Dương hiện tại và tương lai, Đề cương khẳng định: - Cuộc cách mạng văn hóa phải dựa vào cách mạng dân tộc giải phóng mới có điều kiện phát triển, phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo mới có thể hoàn thành.

5. Mục tiêu trước mắt của cách mạng văn hóa Đông Dương trong điều kiện cách mạng dân tộc giải phóng là gây dựng nền văn hóa dân chủ mới, dân tộc về hình thức, tân dân chủ về nội dung.
Mục tiêu lâu dài của cách mạng văn hóa Đông Dương là văn hóa xã hội chủ nghĩa trong điều kiện tiến lên thực hiện cách mạng xã hội (chủ nghĩa) ở Đông Dương.

6. Nền văn hóa dân chủ mới mà Đảng Cộng sản Đông Dương chủ trương xây dựng trong cách mạng dân tộc giải phóng hiện nay phải đảm bảo đồng thời 3 nguyên tắc: dân tộc hóa, đại chúng hóa, khoa học hóa. Mặt khác phải kịch liệt chống những xu hướng văn hóa phi mác xít: bảo thủ, chiết trung, lập dị, bi quan, thần bí, duy tâm, trotsky quá trớn…

Về những công việc phải làm cho cuộc vận động văn hóa mới, Đề cương nhấn mạnh công tác tuyên truyền, đấu tranh về tư tưởng, học thuật, về tiếng nói và chữ viết, và công tác tổ chức tập hợp lực lượng các nhà văn, nhà báo, nghệ sĩ để thống nhất mọi hoạt động văn hóa tiến bộ dưới quyền lãnh đạo của Đảng vô sản mác xít.

Trên đây là 5 vấn đề thuộc quan điểm tư tưởng và nguyên tắc, phương thức vận động đấu tranh xây dựng nền văn hóa Việt Nam mới, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, do Đảng Cộng sản Đông Dương đề ra trong Đề cương về văn hóa Việt Nam, đã đặt những nền tảng vững chắc cho đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng để tiếp tục giữ vững và phát triển trong những giai đoạn sau, từng bước tiến tới mục tiêu cuối cùng: xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa.

.............................................
(1) Hồ Chí Minh - Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, H.,1995, tập 3, tr.431.
(2) Trường Chinh - “Diễn văn nhân dịp Kỷ niệm lần thứ 40 ngày ra đời của Đề cương về cách mạng văn hóa Việt Nam”/ Bốn mươi năm Đề cương văn hóa Việt Nam, Nxb. Sự thật, H.,1985, tr.12.

Bài liên quan
(0) Bình luận
  • Tình đất đai xứ sở ngả bóng trong văn chương
    Ngày 20/7/1954, Hiệp định Genève được ký kết, nước ta tạm thời chia cắt làm hai miền và 21 năm sau (năm 1975) mới tái thống nhất. Tình cảm ấy ngả bóng vào văn chương tạo nên một không gian cảm xúc trùng điệp nỗi nhớ thương đất đai sông núi, chưa từng có trong tiến trình văn chương nước nhà, cả văn xuôi lẫn thơ.
  • Thế hệ nhà văn 1975 trong không gian văn học đương đại
    Lớp nhà văn sinh từ 1975, chúng tôi gọi là “Thế hệ 1975”, một lực lượng đông đảo (sinh ra trong vòng 20 năm, sau giải phóng miền Nam), các tác giả là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hoặc những cây bút nhiều triển vọng.
  • Thơ ca giải phóng miền Nam: Một hình thái đặc thù trên tiến trình văn học 1954 - 1975
    Trong bức tranh toàn cảnh thơ ca giai đoạn 1954 - 1975 không thể không kể đến thơ ca giải phóng miền Nam, một bộ phận thơ ở tuyến đầu chống Mỹ ngụy, với một đội ngũ nhà thơ triệt để và đầy bản lĩnh trong quan niệm nghệ thuật: lấy thơ ca làm vũ khí chiến đấu “Thơ là súng là gươm” (Lê Anh Xuân). Có thể nói, đây là quan niệm chung chi phối cảm hứng và tư thế diễn ngôn của văn nghệ sĩ trong văn học giai đoạn chiến tranh và cách mạng.
  • Văn học thiếu nhi Việt Nam: Những bước chuyển mình sau ngày đất nước thống nhất
    Sau 21 năm bị chia cắt, hai miền Nam - Bắc Việt Nam được nối liền một dải nhờ chiến thắng lịch sử mùa xuân năm 1975. Hòa chung niềm vui lớn của đất nước là niềm vui của sách văn học thiếu nhi khi được phát hành suốt từ Bắc tới Nam.
  • Hình ảnh người mẹ qua các tác phẩm trong sách giáo khoa Ngữ văn hiện nay
    Trong thơ ca Việt Nam, hình tượng người mẹ không chỉ mang ý nghĩa sinh thành, dưỡng dục mà còn là biểu tượng của sự hi sinh thầm lặng, lòng bao dung vô hạn và những giá trị văn hóa truyền thống bền vững.
  • Cây bút nữ với đề tài chiến tranh
    Trong lịch sử văn học, khi đề cập đến đề tài chiến tranh, phần lớn những gương mặt được ghi dấu trên văn đàn thường là nam giới.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Chủ tịch Hồ Chí Minh qua góc nhìn của nghệ thuật tạo hình
    Nhân kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm chuyên đề “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”, khai mạc sáng 16/5 tại Hà Nội. Với 60 tác phẩm chọn lọc từ bộ sưu tập của Bảo tàng, triển lãm là dịp để công chúng trong và ngoài nước chiêm ngưỡng những hình tượng nghệ thuật đặc sắc về lãnh tụ của dân tộc Việt Nam.
  • Xuất bản sách "Hồ Chí Minh qua hồi ức của những cựu tù chính trị Côn Đảo"
    “Hồ Chí Minh qua hồi ức của những cựu tù chính trị Côn Đảo” là nhan đề cuốn sách được Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ra mắt nhân kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025).
  • Tiếp tục phát triển tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Kỷ nguyên mới của dân tộc (Bài 1)
    Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành trọn đời cho tự do, độc lập của dân tộc và hạnh phúc của Nhân dân. Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh sẽ tiếp tục soi đường cho dân tộc Việt Nam bước vào Kỷ nguyên mới - Kỷ nguyên phát triển, kỷ nguyên giàu mạnh dưới sự lãnh đạo, cầm quyền của Đảng Cộng sản, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, sánh vai với các cường quốc năm châu.
  • Hà Nội: “Rõ người, rõ việc, rõ trách nhiệm, rõ thời gian, rõ kết quả” trong thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã
    Quán triệt tinh thần chỉ đạo của Trung ương, UBND Thành phố Hà Nội vừa ban hành Kế hoạch tổ chức thực hiện Nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã của thành phố năm 2025. Trong đó, Thành phố thể hiện 5 rõ: “rõ người, rõ việc, rõ trách nhiệm, rõ thời gian, rõ kết quả”, để quá trình thực hiện đảm bảo đoàn kết, thống nhất, không làm ảnh hưởng đến giao dịch hành chính đối với các tổ chức và công dân.
  • Hà Nội triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người
    UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành Kế hoạch số 133/KH-UBND ngày 14/5/2025 về Triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người năm 2024 trên địa bàn thành phố Hà Nội.
Đừng bỏ lỡ
Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO