Văn hóa – Di sản

Lương Trúc Đàm – chiến sĩ tiên phong của phong trào canh tân

Lê Văn Tấn - Nguyễn Thị Hưởng 15/11/2023 16:36

Lương Trúc Đàm (1875 - 1908) có tên thật là Lương Ngọc Liêu, hiệu là Trúc Đàm. Ông là con trai cả của nhà yêu nước nổi tiếng Lương Văn Can. Trúc Đàm người làng Nhị Khê, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây cũ, nay thuộc Thành phố Hà Nội. Lương Trúc Đàm được sinh trưởng trong một gia đình giàu truyền thống yêu nước.

Cha ông, Lương Văn Can (1854 - 1927) là một trong những người sáng lập Đông Kinh nghĩa thục tại số 10, phố Hàng Đào, Hà Nội vào năm 1907. Lịch sử giáo dục Việt Nam đã ghi nhận: “Người Pháp tự đại, chủ quan đã run sợ cuống cuồng trước Nghĩa Thục. Người Pháp gấp gáp đàn áp Nghĩa Thục một cách dã man. Điều đó chứng tỏ Nghĩa Thục đúng, đẹp và cách mạng”.

luong-truc-dam.jpg
Danh nhân Lương Văn Can chính là thân phụ của danh nhân Lương Trúc Đàm.

Góp một phần vào sự thành công trong bước đường canh tân đất nước của Lương Văn Can và các con ông, trong đó có Lương Trúc Đàm, chính là người vợ hiền thục và tài ba, bà Lê Thị Lễ. Người phụ nữ này chính là mối tình đầu của Lương Văn Can. Năm 21 tuổi, khi Lương Văn Can thi đỗ cử nhân và chờ qua năm sau vào Huế tiếp tục thi Hội thì lúc đó cha của ông là Lương Văn Tích đã cưới cho ông người vợ ở huyện Thường Tín. Ông Can chỉ biết cô gái này là con gái của Tú tài Lê Anh Sơn ở làng Bình Vọng, có buôn bán ở Hà Nội, chứ chưa từng gặp mặt. Dù thế, sau khi thành gia thất, hai người đã chung sống với nhau thật hạnh phúc và cùng chịu đựng biết bao gian nan do thời cuộc mang lại. Bà vợ của Lương Văn Can và là thân mẫu của Lương Trúc Đàm là một người phụ nữ: “Tính người bình tĩnh, đoan trang, thần sắc luôn toả ra sự trong sáng, nghiêm cẩn mà dịu dàng, nói năng nhỏ nhẹ mà luôn diễn đạt được ý tứ rõ ràng”. Khi làm dâu họ Lương, bà Lễ đang buôn bán ở cửa hàng Quảng Bình An ở phố Hàng Ngang. Trường Đông Kinh nghĩa thục hoạt động chưa tròn một năm thì bị thực dân Pháp đàn áp, các khoản nợ do công việc còn dang dở khoảng 7000 đồng bạc Đông Dương đều do một tay bà xoay xở, chèo chống. Không một chút ngần ngại, bà quyết định bán món hồi môn do cha mẹ san sẻ khi xuất giá là cửa hàng Quảng Bình An để lấy tiền trả nợ cho Đông Kinh nghĩa thục. Trong Lương gia thế phả có ghi lại tâm trạng của bà lúc đó: “Tuy đã nói lời cổ vũ để ông theo trọn con đường phụng sự Tổ quốc... vậy mà khi cầm bút ký giấy phát mại bất động sản thì tay tôi cứ run lên. Vì có bao giờ tôi dám nghĩ đến việc phải bán tài sản của tiền nhân để lại”. Năm 1913 xảy ra vụ ném tạc đạn vào khách sạn Hà Nội, thực dân Pháp đã bắt bớ hàng trăm người, trong đó có Lương Văn Can. Ông bị chúng kết án đày 10 năm biệt xứ sang Nam Vang (Campuchia). Bà bình tĩnh đưa chồng lên toa tàu chở tù đi đày. Sau đó, bà tìm mọi cách để đưa con út là Lương Ngọc Bôn và con gái là Lương Thị Bảy qua Nam Vang săn sóc cho cha. Bà ở nhà với người con thứ năm là Lương Ngọc Bân, nhưng rồi mùa thu năm 1914 người con này qua đời vì bệnh lao. Chưa nguôi ngoai nỗi đau này thì bà lại nhận được hung tin là Lương Nghị Khanh từ Hương Cảng qua Campuchia thăm cha thì thọ bệnh mất ở đất khách quê người, còn Lương Ngọc Quyến lại bị bắt và đưa về xử ở Hà Nội. Bị gọi ra toà, bà cứng cỏi trả lời: “Từ thuở còn là bào thai, chúng tôi đã dạy con về tình yêu thương nòi giống, chủng tộc. Bởi vậy, con tôi theo đuổi mục đích cứu nước là hợp đạo lý của gia đình và của đất nước chúng tôi, sao gọi là phản loạn?”. Rồi bà quay sang nói với con: “Mẹ chỉ mong con xứng đáng là con dân của nước Việt đến hơi thở cuối cùng”. Sau này Lương Ngọc Quyến bị đày lên Thái Nguyên đã cùng với Đội Cấn trở thành lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên năm 1917 và hy sinh như một người anh hùng. Với rất nhiều biến cố xảy ra trong gia đình nhưng bà Lễ vẫn đảm đương mọi việc. Mãi đến năm 1921, sau 8 năm bị lưu đày trở về nhà cũ, Lương Văn Can đã phải thốt lên những lời biết ơn sâu nặng về người vợ của mình: “Do vợ ta biết trị gia, nên ta đi xa gần chín năm trời mới về nhà mà cảnh sắc gia đình vẫn y nhiên vô dạng”. Năm 1923, con trai út là Lương Ngọc Bôn qua đời vì bệnh lao. Như vậy, tính cả con trai trưởng là Trúc Đàm thì cả 5 người con trai của bà đều đã mất, không ai ở lại để phụng dưỡng ông bà. Đến khi Lương Văn Can được tự do, bà đã dốc hết tài sản để dựng Nhị Khê học đường (nay chính là Trường Lương Văn Can) nhằm tiếp tục giúp chồng theo đuổi sự nghiệp. Trường hoạt động được ba năm thì bà mất vào ngày 24-3 năm Đinh Mão (1927). Chính chí sĩ yêu nước Lương Văn Can đã ca ngợi: “Là nhà buôn có đức nghiệp nên đã có đủ kinh tài, trên thì phụng dưỡng cha mẹ và dưới thì biết dạy con cái nên người. Còn về đức hạnh thì biết giữ cho gia tộc trong khuôn khổ Nho giáo, trên kính dưới nhường, giữ đạo vợ chồng chung thuỷ, trong muôn vàn gian lao hiểm họa...”. Quả đó là một người phụ nữ đáng kính trọng. Đó chính là cái may mắn của gia tộc họ Lương và cũng chính là một trong nhiều nguyên nhân, cơ sở hình thành nên nhân cách, đạo đức và những thành công của người con trưởng trong gia đình, ông Lương Trúc Đàm.

Lương Trúc Đàm đỗ Cử nhân vào năm 1903, khi đã 28 tuổi. Năm 1905, hưởng ứng chủ trương du học của Phan Bội Châu, ông đã cùng cha bố trí cho hai em trai là Lương Ngọc Quyến và Lương Ngọc Nhiễm sang Nhật học. Tháng 03 năm 1907, ông là một trong những sáng lập viên của Đông Kinh nghĩa thục (gồm có Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Đào Nguyên Phổ, Phan Tuấn Phong, Đặng Kinh Luân, Dương Bá Trạc, Lê Đại, Vũ Hoành, Phan Đình Đối, Phan Huy Trinh, Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Tăng Bí) và hoạt động trong cả ba ban của trường này: Ban Cổ động, Ban Giáo dục và Ban Tu thư. Đông Kinh nghĩa thục là một phong trào nhằm thực hiện cải cách xã hội Việt Nam. Mục đích của phong trào này là khai trí cho dân; phương tiện được hoạch định là mở lớp dạy học không lấy tiền (để đúng với cái tên là “nghĩa thục”) và tổ chức những cuộc diễn thuyết để trao đổi tư tưởng cùng cổ động trong dân chúng. Trường từ bỏ tư tưởng Khổng giáo, Tống nho, Hán học để có thể du nhập những tư tưởng mới, phát triển văn hoá, thúc đẩy sử dụng chữ quốc ngữ thông qua hoạt động giáo dục, báo chí, tuyên truyền, cổ động, chấn hưng thực nghiệp, mở tiệm buôn, phát triển công thương... Đông Kinh nghĩa thục đã nhanh chóng trở nên nổi tiếng ở Hà Nội, nhiều tỉnh lân cận cũng đã có các hội nhóm mở lớp, xin sách giáo khoa của trường về giảng dạy. Ban đầu chính quyền Pháp cho phép phong trào hoạt động hợp pháp, song về sau nhận thấy đây có thể là một mối nguy cơ đối với chế độ thuộc địa nên vào tháng 11 năm 1907, trường đã bị chính quyền thực dân buộc phải giải tán và đầu năm 1908, ra lệnh cấm việc hội họp diễn thuyết cả ở miền Trung.

Phần đóng góp lớn nhất của Lương Trúc Đàm cho Đông Kinh nghĩa thục chính là trên phương diện khai trí dạy học. Thời gian đầu, khi mở trường chỉ có hai lớp: một cho nam và một cho nữ. Gặp khó khăn lúc này là người dạy ban nữ. Lương Trúc Đàm đã đề nghị: “Nếu không tìm được ai dạy thì tôi xin cử em Năm tôi. Cô ấy biết Quốc ngữ, tôi tưởng dạy tạm lúc đầu cũng được”. Lời đề nghị này đã được chấp nhận. Lương Trúc Đàm cùng với cụ Kép làng Hương Canh, cụ Dương Bá Trạc, Hoàng Tăng Bí, Nguyễn Hải Thần, Nguyễn Quyền đảm nhiệm phần dạy Hán văn. Để có giáo trình, sách giáo khoa giảng dạy, Đông Kinh nghĩa thục đã tổ chức tự biên soạn và in ấn. Lương Trúc Đàm đã chấp bút cho cuốn Nam quốc địa dư (1 quyển). Sách đã được soạn và in trước đó, vào khoảng năm 1906 và trong quá trình giảng dạy, Lương Trúc Đàm từng bước chỉnh sửa và bổ sung để phù hợp với đối tượng học tập. Đây là một cuốn sách tổng hợp, gồm hai phần: Thượng biện nói về lĩnh vực địa lý; Hạ biện viết về phong tục, thổ sản, con người. Nam quốc địa dư đương thời được đánh giá rất cao. Trong lịch sử giáo dục của nước nhà, đây chính là quyển sách địa dư đầu tiên viết theo phương pháp giáo khoa mới bằng chữ Hán đầu thế kỷ XX. Sách tuy còn sơ lược nhưng khá căn bản, đầy đủ, phản ánh được sự thực đương thời. Điều đáng chú ý là tác giả đã đứng trên lập trường yêu nước, quảng bá tư tưởng ái quốc. Sách được dùng làm bài giảng chính thức tại các trường ở Hà Nội và sau đó đã để cho chính quyền thực dân khắc in và phổ biến rộng rãi trong nước.

Sách Nam quốc địa dư của Lương Trúc Đàm như vậy, một mặt có giá trị như một cuốn sách giáo khoa; mặt khác nó đồng thời là một tài liệu tuyên truyền cổ động diễn thuyết của Đông Kinh nghĩa thục. Sách được các chí sĩ và cả những người có học nhiệt liệt hoan nghênh. Vì thế, năm 1908, sách đã được tái bản. Tháng 5 năm 1908, khi Phan Chu Trinh bị thực dân Pháp giải từ Hà Nội vào Huế giao cho Toà án Nam triều kết án, Lương Trúc Đàm đã viết thư gửi Toàn quyền Đông Dương. Trong thư, ông ca ngợi lòng yêu nước và tinh thần chống phong kiến, đòi dân quyền, dân chủ của Phan Chu Trinh. Nhưng thật đáng tiếc, ngày 31 - 5 - 1908, Lương Trúc Đàm đã đột ngột từ trần, để lại một sự nghiệp còn dang dở.

Lương Trúc Đàm, một chiến sĩ tiên phong trong phong trào yêu nước, canh tân của dân tộc Việt Nam hồi đầu thế kỷ. Sự nghiệp của ông đang vào độ chín nhất thì ông đã qua đời khi còn khá trẻ. Quả là một đáng tiếc cho Lương tộc nói riêng và cho phong trào yêu nước thời bấy giờ nói chung…/.

Theo Danh nhân Thăng Long - Hà Nội

Bài liên quan
  • Trần Khánh Dư – danh tướng thủy binh
    Trần Khánh Dư người huyện Chí Linh (Hải Dương), chưa rõ năm sinh, mất năm 1339, dòng dõi tôn thất nên được phong tước Nhân Huệ vương. Khi quân Nguyên mới sang xâm lược nước ta, ông thường nhằm chỗ sơ hở đánh úp, Trần Thánh Tông khen là có chí lược, lập làm thiên tử nghĩa nam (con nuôi vua). Khi đánh dẹp ở miền núi thắng lớn, được phong chức Phiêu kỵ đại tướng quân. Rồi từ tước hầu, do được vua yêu, thăng mãi lên Thượng vị hầu áo tía, giữ chức phán thủ. Sau vì tư thông với công chúa Thiên Thụy, con dâu của Trần Quốc Tuấn nên bị cách hết quan tước, tịch thu sản nghiệp, phải lui về ở Chí Linh làm nghề bán than.
(0) Bình luận
  • Giang Văn Minh và những giai thoại rạng danh xứ Đoài
    Nằm dưới chân núi Tổ, vùng đất cổ Đường Lâm, xứ Đoài không chỉ nổi tiếng là nơi sinh ra vua Phùng Hưng (cuối thế kỷ thứ VIII) và vua Ngô Quyền (thế kỷ thứ X) mà còn được biết đến là quê hương của Thám hoa Giang Văn Minh - một nhân vật lỗi lạc trong lịch sử ngoại giao của nước nhà, hồi cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII.
  • Tiếp thêm sức sống cho nghề truyền thống Thủ đô
    Là địa phương đứng đầu cả nước về số lượng các làng nghề truyền thống, các nghệ nhân và người làm nghề truyền thống Hà Nội đang không ngừng sáng tạo trong công tác gìn giữ, bảo tồn các làng nghề. Sự sáng tạo không chỉ mang lại một diện mạo mới, một sức sống mới cho các làng nghề mà còn gợi mở những không gian trải nghiệm văn hóa mới cho người dân Thủ đô và du khách.
  • Khởi công xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền
    Sáng 26/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ khởi công dự án xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền tại Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Cổ Loa (xã Cổ Loa, huyện Đông Anh).
  • Trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí Cách mạng Việt Nam”
    Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Hội Nhà báo Thành phố Huế phối hợp Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành uỷ, Sở Văn hoá Thể thao tổ chức Triển lãm trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí cách mạng Việt Nam”.
  • Hà Nội: Thêm 9 di tích được xếp hạng cấp thành phố
    Ngày 10/6, UBND Thành phố Hà Nội ban hành Quyết định số 2859/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
  • Công nhận hội Lim ở Bắc Ninh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
    Hội Lim là nơi các giá trị lịch sử, tín ngưỡng và đặc biệt là Dân ca Quan họ Bắc Ninh được thực hành, bảo tồn và lan tỏa, thể hiện tính gắn kết bền chặt và tinh tế giữa các làng Quan họ.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • Danh sách Bí thư, Chủ tịch 126 xã, phường Hà Nội
    Sáng 30/6, Hà Nội công bố Nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã, phường và chỉ định nhân sự cấp ủy, lãnh đạo HĐND, UBND, Ủy Ban MTTQ Việt Nam cấp xã, phường.
  • Cơ hội trải nghiệm văn hóa truyền thống tại “Ngôi nhà chung”
    Từ ngày 1 đến 31/7/2025, Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) tổ chức chuỗi hoạt động với chủ đề “Về làng trải nghiệm nét văn hóa truyền thống”. Sự kiện có sự tham gia của hơn 100 đồng bào đến từ 16 dân tộc, nhằm tạo sân chơi bổ ích ngày hè cho thiếu nhi, đồng thời giới thiệu những giá trị đặc sắc trong đời sống văn hóa của cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam.
  • “Gặp tôi trong tương lai”: Khơi dậy ước mơ nghề nghiệp từ trang sách thiếu nhi
    Sáng 29/6/2025, tại Nhà xuất bản Kim Đồng, lễ khai mạc trưng bày “Gặp tôi trong tương lai” đã diễn ra, mở đầu cho chuỗi hoạt động tổng kết chương trình kêu gọi ý tưởng sáng tác sách thiếu nhi. Đây là một sáng kiến được khởi xướng bởi The Initiative of Children’s Book Creative Content (ICBC), phối hợp thực hiện cùng ECUE VGEM và Nhà xuất bản Kim Đồng, với sự hỗ trợ kỹ thuật và tài chính từ chương trình Investing in Women, một sáng kiến của Chính phủ Australia.
  • Khán giả Hà Nội chuẩn bị được thưởng thức kịch rối truyền thống Bunraku Nhật Bản
    Ra đời từ đầu thế kỷ 17 và phát triển rực rỡ trong thời kỳ Edo, Bunraku không chỉ là di sản văn hóa đặc sắc của Nhật Bản mà còn được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2003.
  • UNESCO trao Bằng công nhận Công viên địa chất toàn cầu Lạng Sơn
    Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là minh chứng rõ nét cho nỗ lực gìn giữ và quảng bá di sản văn hóa Việt Nam cùng với các di sản văn hóa phi vật thể như tín ngưỡng thờ Mẫu, hát Then của người Tày, Nùng, Thái...
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
Lương Trúc Đàm – chiến sĩ tiên phong của phong trào canh tân
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO