Lý luận - phê bình

Dòng chảy hiện sinh trong thơ hiện đại Việt Nam

Hương Giang 06:33 31/12/2024

Trong triết học phương Tây hiện đại, chủ nghĩa hiện sinh nổi bật như một cuộc đối thoại sâu sắc với thân phận con người, đặt ra những câu hỏi day dứt về sự tồn tại và mối quan hệ giữa cái hữu hạn - cái vô cùng.

background-book-sach-canh-hoa-dao.jpg

Mặc dù trải qua nhiều giai đoạn và có không ít biến thể khác nhau, nhưng chủ nghĩa hiện sinh luôn xoay quanh một vấn đề cốt lõi duy nhất: vấn đề nhân vị. Đó là triết học của sự lo âu, của những khắc khoải trước hư vô, nơi con người phải tự mình tìm ra ý nghĩa trong một thế giới đầy bất định. Chủ nghĩa hiện sinh là triết học về con người, về tự do, về sự tồn tại trong từng giây phút dằng dặc ấy. Nó tôn vinh sự độc đáo và tuyệt đối của cá nhân, đặt con người vào trung tâm của vũ trụ, với mọi nỗi lo lắng, tìm kiếm và khát khao. Chính vì vậy, triết lý này đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn học, mở ra những chiều kích mới cho sáng tạo nghệ thuật, nhanh chóng thu hút sự chú ý của giới nghiên cứu, với sự góp mặt của những tên tuổi tiên phong nổi bật như Heidegger, Sartre, Jaspers,...

Văn học Việt Nam không nằm ngoài quy luật giao lưu tiếp nhận. Đã có những cuộc gặp gỡ tiếp xúc mạnh mẽ với tư tưởng bút pháp mang khuynh hướng hiện sinh này. Trên thực tế, có thể khẳng định, trong nhiều thăng trầm biến động của thời gian lịch sử, dấu ấn hiện sinh đã luôn có mặt, chảy xuyên suốt trong thơ hiện đại Việt Nam. Chủ nghĩa hiện sinh, trong những thập niên 1960, đã trở thành một trào lưu sống động và phổ biến ở miền Nam, không chỉ trong đời sống thực tế mà còn thấm sâu vào văn học. Qua việc tiếp thu và thể hiện sinh động các nguyên lý của triết học hiện sinh, đã tạo dựng một không gian sáng tác riêng biệt, nơi bi kịch nhân sinh được phản ánh qua những trăn trở, lo âu và sự băn khoăn về phận người. Văn học hiện sinh trong giai đoạn này không chỉ phản ánh những nỗi bất an, sự đổ vỡ, mà còn thể hiện sự thức tỉnh về ý thức lựa chọn và thái độ sống đúng đắn. Nhờ vào việc sử dụng ngôn ngữ sắc bén và kỹ thuật mô tả hiện tượng luận, các tác phẩm này đã góp phần hình thành một dòng văn học hiện sinh với đặc trưng riêng biệt, mang đậm dấu ấn thời đại. Những nhà thơ tiêu biểu như Thanh Tâm Tuyền, Nguyễn Thị Hoàng, Bùi Giáng, Du Tử Lê, Nguyên Sa... đã thể hiện rõ nét những nỗi trăn trở này trong tác phẩm của mình.

Sau chiến tranh, đặc biệt từ khi Đổi mới vào năm 1986, đất nước trải qua những biến đổi sâu rộng, tác động mạnh mẽ đến tâm thức con người và ảnh hưởng đến sự phát triển của văn học. Những khái niệm về tính chủ thể, tự do, sự phi lý, cũng như về dấn thân nổi loạn trở nên hết sức phù hợp để giải thích và nhận diện con người trong giai đoạn này. Vì vậy, dấu ấn của hiện sinh vẫn còn vang vọng và tiếp tục thu hút sự quan tâm, mở rộng trong các hoạt động nghiên cứu cho đến ngày nay. Đặc biệt là bước ngoặt từ năm 1986, với sự bứt phá của tinh thần hiện sinh trong xã hội Việt Nam, nó trở nên rõ ràng và không thể tránh khỏi, như quy luật khách quan để thể hiện những suy tư cá nhân trong văn học và trong sáng tạo.

Cảm thức hiện sinh có thể được khám phá và thể hiện qua nhiều phạm trù khác nhau, trong đó nổi bật nhất là khía cạnh “nỗi cô đơn“ hiện sinh, một yếu tố trung tâm trong triết lý này. Trong thơ ca đương đại, ta bắt gặp Trương Đăng Dung với nỗi bất an trước hiện thực cuộc sống và sự suy tư về cõi chết, luôn ý thức về sự hữu hạn của đời người qua các tác phẩm “Những kỉ niệm tưởng tượng” và “Em là nơi anh tị nạn”; một Nguyễn Quang Thiều với cảm giác lạc lõng, tìm kiếm chính mình qua những chân trời mơ hồ trong “Sự mất ngủ của lửa” và “Những người đàn bà gánh nước sông”; hay một Mai Văn Phấn thể hiện nỗi cô đơn của con người trong một cuộc sống đầy rẫy mâu thuẫn và xung đột, khi bước vào hành trình tìm lại ký ức trong “Cầu nguyện ban mai”, “Nghi lễ nhận tên” và “Bầu trời không mái che”… Đây là những gương mặt thơ mang dấu ấn hiện sinh đậm nét cho thơ ca đương đại. Những mất mát tổn thất trong và sau chiến tranh đã thúc đẩy con người đi tìm lại chính mình, khát khao tự do, khám phá bản thể. Thơ ca trở thành phương tiện để thể hiện sự trăn trở, âu lo, và thức tỉnh về bản ngã, với khát vọng tìm lại cái tôi đích thực. Với những sáng tác ấy, chủ nghĩa hiện sinh trong văn học, thực chất, là sự phát triển tiếp theo của chủ nghĩa hiện thực phê phán, nhưng với một tinh thần tự nhiên, thẳng thắn và đôi khi gay gắt hơn, thậm chí có phần châm biếm, với mục đích “hạ bệ” những thần tượng và lý tưởng chính trị - xã hội, đưa chúng trở lại với bản chất đời sống thường nhật. Điều này đúng với câu cách ngôn mà Karl Marx ưa thích: “Không có gì thuộc về con người mà xa lạ đối với tôi”.

Trong công cuộc tìm kiếm thức tỉnh bản thể, thơ ca đã trở thành thể loại thích hợp nhất để khám phá chiều sâu phức tạp và bí ẩn của con người. Theo cố nhà giáo, nhà phê bình văn học Chu Văn Sơn “Cái tôi của thơ đương đại là cái tôi bản thể”. Các phạm trù cốt lõi của chủ nghĩa hiện sinh, như sự phi lý, thân phận cô đơn, lạc lõng trong hành trình tìm kiếm bản ngã, hay những con người nổi loạn, vượt ra ngoài chuẩn mực luân lý gắn liền với tình yêu và tình dục, đã được các nhà văn sử dụng một cách linh hoạt, sáng tạo và rộng rãi trong tác phẩm của mình. Còn nhà phê bình Trần Hoài Anh thì nhận định, khuynh hướng hiện sinh trong văn học Việt Nam hiện đại là sự tìm kiếm “cái tôi đã mất”, với nội dung chủ yếu là những suy tư về thân phận và khát khao tự nhận thức cá nhân. Khi con người nhận thức được sự phi lý của cuộc đời, họ càng cảm thấy cô đơn và khát khao vươn lên. Kết quả là, sau 1986, trên văn đàn hiện sinh không chỉ là những nhà thơ tóc bạc trăn trở suy tư mà một thế hệ nhà thơ trẻ đã xuất hiện, không ngại đổi mới và thể hiện những sự thật đôi khi trần trụi về thân phận con người. Những nhà thơ trẻ đương đại như Ly Hoàng Ly, Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư, Nguyệt Phạm, Lê Minh Quốc, Đinh Thị Thu Vân, Nguyễn Hữu Hồng Minh,... với những nỗ lực khẳng định và gìn giữ bản ngã trong một thế giới đầy bất ổn và phi lý, đã như một dòng chảy hiện sinh mạnh mẽ phản ánh nỗi buồn, cô đơn, sự khủng hoảng và thiếu vắng niềm tin. Những chủ đề như cô đơn, bản thể, hư vô, dục tính… trở thành những đề tài trọng tâm trong thơ ca đương đại, đặc biệt là trong các tác phẩm của những nhà thơ trẻ. Sự thể hiện này đã mang lại một diện mạo mới cho thơ ca Việt Nam, đồng thời cũng phản ánh ảnh hưởng mạnh mẽ của trào lưu thơ hiện sinh trên thế giới.

Với ảnh hưởng của khuynh hướng hiện sinh, thơ ca tập trung khám phá số phận và tâm tư của con người trong những hoàn cảnh cụ thể, tạo cơ hội cho con người tự nhận thức bản thân và vượt qua những giới hạn ngột ngạt của sự đơn điệu, vô nghĩa, từ đó tìm kiếm ý nghĩa thực sự của cuộc sống. Có thể thấy, thời kỳ đổi mới đã tạo ra một môi trường thuận lợi để con người giải phóng cái tôi cá nhân và nhận thức lại đúng đắn về ý nghĩa, giá trị của nó. Con người được nhìn nhận một cách toàn diện hơn, với sự quan tâm không chỉ đến những nhu cầu đời sống vật chất mà còn đến các khía cạnh tâm linh, vô thức và đời tư.

Như vậy, việc xác định bản sắc của cái tôi mang tâm thức hiện sinh - với những trải nghiệm cô đơn cá nhân và bản thể - cùng quá trình vượt qua và chinh phục sự cô đơn, truy tìm bản thể của cái tôi trữ tình trong thơ Việt Nam đương đại có ý nghĩa lớn để định vị và kiến tạo diện mạo thơ Việt Nam hiện đại. Bởi vậy, qua bao thăng trầm, khuynh hướng hiện sinh vẫn khẳng định được vị thế trong thơ ca và đời sống đương đại như một dòng chảy xuyên suốt và ngày càng mãnh liệt./.

Bài liên quan
  • “Bay qua Hồ Gươm” - trò chuyện cùng Hà Nội, về Hà Nội
    “Mơ là bồ câu trắng/ Bay qua Hồ Gươm xanh”, tác giả Huỳnh Mai Liên đã bật lên khao khát muốn được trở thành cánh chim nhẹ nhàng và tự do khám phá bầu trời Hà Nội ở cuối bài thơ Bay qua Hồ Gươm (cũng là tên tập thơ). Dường như cũng từ giấc mơ này, nhà thơ đã viết ra những vần thơ kể chuyện dẫn lối người đọc ngắm nhìn Hà Nội từ cao đến thấp, từ xa đến gần.
(0) Bình luận
  • Giá trị văn hóa bền vững của nền văn học cách mạng Việt Nam 1945 - 2025
    Vai trò to lớn và quyết định của Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh trong sự nghiệp sáng lập nền văn học cách mạng Việt Nam đã được khẳng định nhất quán. Người là kiến trúc sư vĩ đại của nền văn học cách mạng Việt Nam có bề dày truyền thống tính từ những năm 20 thế kỷ XX, với những sáng tác văn xuôi bằng tiếng Pháp (xuất bản ở Pháp), đặt nền móng cho nền văn học cách mạng (về sau được tập hợp trong tác phẩm “Nguyễn Ái Quốc: Truyện và ký”, Phạm Huy Thông dịch và giới thiệu, NXB Văn học, 1974).
  • “Lời trăm năm” và vẻ đẹp trữ tình trong thơ Hạnh Nhi
    Tiến sĩ ngôn ngữ học Nguyễn Hạnh Nhi - người con của quê hương Quảng Ngãi hiện là giảng viên Trường Đại học Phạm Văn Đồng. Chị còn được biết tới ở mảng sáng tác thơ với nhiều bài mang dấu ấn riêng. Thơ Hạnh Nhi giàu chất tự sự, lặng lẽ mà thấm sâu.
  • Còn mãi một “Thời hoa đỏ”
    Trong nền thơ ca hiện đại Việt Nam, nhà thơ Thanh Tùng là gương mặt quan trọng của văn học nghệ thuật Hải Phòng nói riêng, của nền văn học Việt Nam nói chung. Cuộc đời bươn chải nhưng phóng khoáng cùng tài năng thi ca đặc biệt khiến ông được giới văn nghệ sĩ và đông đảo công chúng yêu mến, kính trọng. Dù đã khuất, nhưng thơ ông, đặc biệt là thi phẩm “Thời hoa đỏ” vẫn ghi dấu một phong cách riêng và sẽ còn sống mãi với thời gian.
  • Thiên nhiên trong kí viết về chiến tranh của Minh Chuyên
    Năm 2025, nhà văn, nhà báo, đạo diễn Minh Chuyên được Nhà nước trao tặng danh hiệu Anh hùng Lao động, ghi nhận những đóng góp nổi bật cho văn học và sự nghiệp gìn giữ ký ức chiến tranh Việt Nam của ông. Không chỉ có trải nghiệm thực tế của một người lính từng xông pha gần chục năm trên chiến trường miền Nam vào những năm máu lửa, Minh Chuyên còn có đủ độ lùi thời gian cần thiết của một nhà văn thời hậu chiến để có thể nhìn về chiến tranh từ nhiều phía. Bởi vậy, chiến tranh trong ký của Minh Chuyên hiện lên đa diện, vừa chân thực vừa thấm đẫm suy tư. Thiên nhiên trong tác phẩm không chỉ là chứng nhân của tội ác, mà còn là hình tượng nghệ thuật giàu cảm xúc - như người mẹ bao dung, lặng lẽ chở che con người giữa mất mát và tàn phá.
  • Thơ ca về những người xả thân vì nghĩa lớn
    Nhân dân ta trải qua hàng nghìn năm chống chọi với thiên tai, giữ cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Nhưng trên hết, chiến tranh chống ngoại bang xâm lược hung tàn, dai dẳng là thử thách lớn nhất đối với Tổ quốc, dân tộc.
  • “Con đường tương lai ” – Hành trình trí tuệ nối dài khát vọng Việt
    Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, ngày 19/6, tại Thư viện Quốc gia Việt Nam, Hội Nhà văn Hà Nội, Viện Nhân học Văn hóa, Viện Khoa học Giáo dục và Môi trường kết hợp với Sàn văn hóa Học và Đọc Việt Nam, Nhà xuất bản Thể thao và Du lịch tổ chức Hội thảo khoa học đánh giá tập 1 và định hướng tập tiếp theo của dự án sách “Con đường tương lai”.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Lễ kỷ niệm 80 năm truyền thống ngành Giáo dục và khai giảng năm học mới 2025-2026
    Sáng 5/9, tại Hà Nội, Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức Lễ kỷ niệm 80 năm truyền thống ngành Giáo dục và khai giảng năm học 2025-2026. Tổng Bí thư Tô Lâm dự, phát biểu chỉ đạo và đánh trống khai giảng. Tạp chí Người Hà Nội trân trọng giới thiệu toàn văn phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi lễ.
  • Hơn 10.000 học sinh, giáo viên phường Sơn Tây nô nức trong ngày khai trường
    Hòa trong không khí tưng bừng đón năm học mới của hàng triệu học sinh cả nước, sáng 5/9, hơn 10.000 học sinh và giáo viên các trường mầm non, tiểu học, THCS, THPT, Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp – Giáo dục thường xuyên trên địa bàn phường Sơn Tây (TP. Hà Nội) đồng loạt tổ chức Lễ khai giảng năm học mới 2025-2026.
  • Rạng danh Hà Nội - Thủ đô của lương tri và phẩm giá con người
    Là nơi diễn ra các hoạt động trọng điểm đợt Lễ kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh 2/9, Hà Nội – trái tim của đất nước đã huy động cả hệ thống chính trị vào cuộc để ngày hội non sông, Tết Độc lập năm 2025 diễn ra trọng thể, an toàn, vui tươi, lan tỏa và bồi đắp niềm tự hào dân tộc trong mỗi người dân đất Việt. Hà Nội đã khẳng định và vang danh Thành phố Vì Hòa bình, Thủ đô của lương tri và phẩm giá con người.
  • Niềm vui lan tỏa từ ngôi trường THPT Đỗ Mười khang trang, hiện đại
    Hòa chung không khí mùa thu lịch sử của cả nước, kỷ niệm 80 năm thành lập Bộ Quốc gia Giáo dục, sáng 5/9, Trường THPT Đỗ Mười long trọng tổ chức lễ khai giảng đầu tiên của trường. Đây là một cột mốc lịch sử, đánh dấu sự ra đời của một ngôi trường mới, mang trong mình bao kỳ vọng và niềm tin yêu.
  • Bí thư Thành ủy Bùi Thị Minh Hoài dự Lễ khai giảng tại Trường THPT Phan Huy Chú
    Sáng 5/9, tại Trường THPT Phan Huy Chú, hòa chung không khí Ngày hội khai giảng năm học mới 2025-2026 của cả nước, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy, Trưởng đoàn Đại biểu Quốc hội TP Bùi Thị Minh Hoài đã tới dự Lễ kỷ niệm 80 năm truyền thống Ngành Giáo dục và khai giảng năm học 2025 - 2026
Đừng bỏ lỡ
Dòng chảy hiện sinh trong thơ hiện đại Việt Nam
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO