Góc nhìn

Độc đáo phương ngữ miền Nam

Phạm Đình Ân 02/06/2023 08:10

Tiếng Việt sẽ nghèo nàn đi nhiều nếu không được một số lớn từ vựng miền Nam bổ sung vào hệ thống từ vựng chung cùng với những cách sử dụng giàu sắc thái phương ngữ, đáng chú ý là phương ngữ Nam bộ.

Tiếng miền Nam phát triển trong quá trình giao lưu, hội tụ với ngôn ngữ các dân tộc Hoa, Khmer, Chăm... và không thể không nhắc đến ngôn ngữ các nước Anh, Hoa Kỳ, Pháp. Đó là một thứ tiếng, ở không ít trường hợp, là nói một đằng, viết một nẻo - nhưng nhiều khi viết đúng (thí dụ: nói dui dẻ mà vẫn viết vui vẻ). Ở những biến thể từ vựng, biến thể ngữ âm của tiếng miền Nam nhiều khi không những không khiến người vùng khác khó nghe, mà ngược lại, chúng còn làm giàu có thêm từ vựng - ngữ nghĩa, giọng nói ngôn ngữ dân tộc.

Để phản ánh đời sống chiến tranh, người miền Nam có những từ: bưng biền, đồng khởi, mũ tai bèo, thêm nữa: đầm già, cá nẹp, cá rô, cán gáo (các loại máy bay địch), chống càn, ác ôn, ruồng bố, trái nổ (lựu đạn)... Về thiên nhiên, sản vật, có: gió chướng, nước lớn, nước ròng, sầu riêng, măng cụt, chôm chôm, thơm (dứa), mãng cầu (na), lục bình, đước, tràm, trâm bầu…

Về vật dụng, có: chén (bát), mền (chăn), nón (mũ), mùng (màn), xà bông, bột giặt (xà phòng), bột ngọt (mì chính, gia vị), dầu ăn, dầu thắp, đậu phộng (lạc)... Về sinh hoạt hằng ngày, có: bao tử (dạ dày), trái banh (quả bóng), đánh lộn, quậy (phá phách, gây phiền), tiêu xài, nhậu, say xỉn, mánh mung, chôm chỉa (ăn cắp vặt), xạo, ba trợn ba trạo (ranh mãnh, điêu toa, xấc xược, hỗn láo), rùm beng, tùm lum (rối ren, lộn xộn), hoàn tất, công chuyện, thu gom, bán mua trọn gói, xịn (tốt), dởm (xấu, dối trá), hàng nhái (hàng giả), mắc (đắt), chỉ, cây (đồng cân, lạng vàng), chà răng, chụp hình, xả láng, quá xá, quá trời, dễ ợt, hết sảy, hết trơn, hết trọi (hết sạch, mất trắng), tới số, hết cỡ, to bự, coi bộ, ra tuồng, ngưng (ngừng), kẹt (vướng), ốm (gầy yếu), dạ (vâng)... Riêng về đường sá, đi lại, có: xa cảng, phi trường (bến xe, sân bay), lộ trình, quá giang, quẹo, bùng binh, xe đò, chạy xe, thả bộ...

Những từ khác: ngõ hầu (nhằm mong), đặng (được), khỏi lo, khỏi nói (đừng hoặc không cần lo lắng, nói năng), buồn thấy mồ đau thấy bà, sướng thấy cha, không tiền khoáng hậu, cưng (yêu, quý, mến, nuông chiều) hên và sui (may và không may mắn)...

Tiếng miền Nam nói chung và phương ngữ Nam bộ nói riêng giàu sức gợi, có tính hài hước, tính rút gọn, nhiều tượng hình, tượng thanh, nói được rất cụ thể về đời sống ngoại cảnh và cả nội tâm, phản ánh tính cách con người phóng khoáng, ngẫu hứng, "chịu chơi", chân thật, giản dị, vô tâm, bộc trực... của vùng sông nước đầy nắng gió, dễ làm ăn. Xin dẫn ra một lời ca trong Điệu lý con cóc:

Chiều chiều bắt nhái cắm câu
Nhái kêu cái ẹo thảm sầu nhái ơi
Cóc chết nàng nhái mồ côi
Chàng lui tới hỏi, lắc đầu hổng ưng
Con cóc ngồi ở gốc bưng…

Lời ca đã trở nên rất quen thuộc đối với người miền Bắc, ấy thế mà từ chỉ âm thanh ẹo, những từ hổng ưng, biểu ưng, lại tạo nên ấn tượng là lạ, ngồ ngộ về cách giao tiếp, ứng xử, vừa dễ thương vừa hóm hỉnh.

Mặc dù pha tạp hoặc nghiêng về phía khẩu ngữ, nhưng tiếng miền Nam vẫn có nhiều ưu điểm, trước hết là có nhiều từ hay, thú vị, dành riêng cho một vùng, đồng thời có thể đóng góp vào hệ thống từ vựng chung. Chỉ cần dẫn ra ngẫu nhiên một số từ như: rùm beng, tùm lum, đánh lộn, mánh mung, chôm chỉa... đã thấy khó tìm được những từ khác hay đến để thay vào. Và thả bộ nữa: Chúng ta hãy hình dung về một người đi bộ, dạo chơi, buông đôi chân, thả đôi gót, thả buông cả tấm thân và tâm trạng, từng bước từng bước thong dong, thảnh thơi trên đường, Chỉ người miền Nam mới nói được đúng và tinh tế, ý nhị đến thế về một cử chỉ, hành động quá quen thuộc.

Bài liên quan
  • Cái hay của từ nối
    Giáo sư ngôn ngữ học, dịch giả, nhà văn Cao Xuân Hạo từng kể một chuyện vui rằng có một tác giả nọ gửi bài đến tòa soạn báo, bị biên tập viên gạch xóa hết những từ nối thì, là, mà (từ nối loại này có trường hợp được gọi là liên từ, hư từ). Tác giả bài báo quá buồn nhưng bỏ qua vì ông không tin rằng người ta có thể hiểu ra vấn đề.
(0) Bình luận
  • Đổi mới thi ca cũng không được xa lạ với con người
    Cuộc đối thoại của nhà thơ với thời đại trong thơ ca mang lại hy vọng, nâng cao giá trị con người ngay cả trong thời điểm bi tráng nhất của lịch sử hoặc thời khắc đau khổ nhất của mỗi một số phận. Một nhà thơ đích thực phải biết dùng ngôn ngữ của thơ để chạm vào tâm hồn con người. Không chỉ bằng sự phá vỡ sắc cạnh của lý trí, ngôn ngữ đó cần có thêm cảm xúc của trái tim - những cảm xúc được tái hiện từ chất liệu đời thường.
  • Thú vị ngôn từ
    Nhà văn viết truyện ngắn, tiểu thuyết nếu chỉ kỳ công ở việc tạo cốt truyện, kết cấu tác phẩm, xây dựng nhân vật cùng các mối quan hệ, số phận con người mà quên mất trau chuốt ngôn từ thì sẽ giảm đi nhiều phần giá trị tác phẩm. Để thỏa mãn bạn đọc thì rất cần những trang viết hấp dẫn, lôi cuốn bởi ngôn từ, như miêu tả người và cảnh, diễn đạt trữ tình nội tâm…
  • Mùa xuân vãn chuyện bút danh
    Bút danh của nhà báo, nhà văn Việt Nam là một chủ đề phong phú, độc đáo. Đó không chỉ là một cái tên, mà còn ẩn chứa câu chuyện riêng, gắn liền với kỷ niệm, tình cảm và sự sáng tạo. Dù tên thật hay ngẫu nhiên, mỗi bút danh đều phản ánh một phần tâm hồn và hành trình của người viết.
  • Rắc rối con số
    Số 0. Cách viết số 0 đặt trước một, hai số khác (hoặc cả dãy số) đã có từ lâu. Đã nhiều năm rồi ít thấy. Mới đây, cách viết ấy lại xuất hiện nhiều, tạo thuận lợi cho đời sống xã hội thời đổi mới - hội nhập, nhưng cũng gây ra không ít phiền toái và hài hước.
  • Nói chệch, viết trật
    Chữ viết sai chính tả do một số nguyên nhân, mà nguyên nhân chính là phát âm không chuẩn (có nơi không sửa được tật nói ngọng). Bài viết này chỉ nêu một số trường hợp dễ thấy nhất.
  • Tác phẩm văn học chuyển thể thành phim - nhìn từ "Đất rừng phương Nam"
    Bộ phim điện ảnh “Đất rừng phương Nam” của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng, đã vượt mốc 100 tỷ doanh thu phòng vé sau hơn 10 ngày công chiếu.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • "Gia đình, bạn bè và đất nước" - Hồi ký sinh động về cuộc đời bà Nguyễn Thị Bình
    Nhằm tái hiện chân thực cuộc đời của bà Nguyễn Thị Bình - một nhân chứng lịch sử đã trực tiếp tham gia và chứng kiến những biến cố, thăng trầm của dân tộc trong thế kỷ XX - từ thời thơ ấu, quá trình tham gia hoạt động cách mạng đến những dấu mốc quan trọng trong cuộc đấu tranh giành độc lập, và cả những năm tháng sau khi nghỉ hưu, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật đã xuất bản lần thứ hai cuốn sách “Gia đình, bạn bè và đất nước”.
  • Nhiều chương trình nghệ thuật đặc biệt chào mừng 50 năm ngày giải phóng Miền Nam, thống nhất đất nước
    Chuỗi chương trình nghệ thuật mừng 50 năm ngày đất nước thống nhất không chỉ là hoạt động kỷ niệm, mà còn là dịp để văn hóa nghệ thuật khơi dậy niềm tự hào dân tộc, hun đúc tinh thần yêu nước trong mỗi người dân Việt Nam hôm nay và mai sau. Đây là sự tri ân sâu sắc đối với quá khứ, là niềm tin vào hiện tại, và là khát vọng vươn tới tương lai của một dân tộc bất khuất, kiêu hùng.
  • Ngày Sách và Văn hóa đọc năm 2025: "Mỗi trang sách – Một niềm tự hào"
    Với chủ đề "Mỗi trang sách – Một niềm tự hào", Ngày Sách và Văn hóa đọc năm 2025 tại Thư viện Quốc gia Việt Nam sẽ diễn ra vào ngày 19/4/2025 với nhiều hoạt động hấp dẫn.
  • Quận Hà Đông: Tổ chức nhiều hoạt động kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam
    Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975-30/4/2025); 139 năm Ngày Quốc tế Lao động (1/5/1886 - 1/5/2025); 71 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/2025) và 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 19/5/2025), quận Hà Đông (Hà Nội) tổ chức nhiều hoạt động trang trọng và ý nghĩa.
  • [Podcast] Bún đậu mắm tôm – Món ăn dân dã của người Hà Nội
    Hà Nội có rất nhiều món ăn ngon được thực khách ưa thích gắn với “bún” như: bún chả, bún cá, bún ốc nguội… Trong số đó các món ăn đó không thể thiếu bún đậu mắm tôm Hà Nội - món ngon làm "xiêu lòng" các tín đồ ẩm thực. Không chỉ là một món ăn, bún đậu còn mang đậm nét văn hóa, gắn liền với lối sống và phong cách ẩm thực rất đỗi bình dị của người Việt nói chung, Hà Nội nói riêng.
Đừng bỏ lỡ
  • Huyện Đông Anh: Phát huy truyền thống quê hương trong kháng chiến chống Mỹ
    Ngày 15/4, huyện Đông Anh đã long trọng tổ chức Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/04/1975-30/04/2025) và gặp mặt, tri ân cựu chiến binh, cựu thanh niên xung phong, cựu công an nhân dân trực tiếp tham gia kháng chiến chống Mỹ.
  • Triển lãm “Từ Chiến thắng Điện Biên Phủ đến Đại thắng mùa Xuân năm 1975”: Khơi dậy niềm tự hào dân tộc
    Thông tin từ Sở Văn hóa – Thể thao TP. Hồ Chí Minh cho biết, chào mừng Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025), sáng 15/4 tại Bảo tàng Hồ Chí Minh - Chi nhánh TP. Hồ Chí Minh đã diễn ra Lễ khai mạc triển lãm “Từ Chiến thắng Điện Biên Phủ đến Đại thắng mùa Xuân năm 1975”.
  • Bảo tồn, phát huy giá trị Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia dệt Dèng A Lưới
    Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nghề dệt Dèng của đồng bào các dân tộc huyện A Lưới (TP Huế) đang được bảo tồn và phát huy giá trị với các sản phẩm văn hóa kết hợp hiện đại phục vụ du lịch, trải nghiệm, trình diễn thời trang.
  • Tạo sức bật phát triển du lịch làng nghề Thủ đô
    Hà Nội đã xây dựng và tiến tới ban hành Nghị quyết phát triển khu thương mại và văn hóa. Dự thảo Nghị quyết này đang được Thành phố Hà Nội lấy ý kiến nhân dân, tạo hành lang pháp lý quan trọng, huy động nguồn lực xã hội cho phát triển thương mại - văn hóa - du lịch, nhất là du lịch làng nghề Thủ đô có rất nhiều tiềm năng, thế mạnh.
  • Đình, chùa Tây Vị được công nhận là di tích lịch sử, nghệ thuật cấp thành phố
    Chùa Tây Vị không chỉ là nơi thờ Phật, mà còn là trung tâm sinh hoạt tôn giáo, một biểu tượng cố kết cộng đồng từ xưa đến nay. Sự tồn tại của ngôi chùa là minh chứng cho thấy sự hưng thịnh và tầm ảnh hưởng của Phật giáo đối với người dân nơi đây.
  • Nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm: Kể chuyện di sản bằng đường thêu nét nhuộm
    Giữa nhịp sống hiện đại, khi nhiều nghề thủ công truyền thống dần bị lãng quên, nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm lại chọn gắn bó với nghệ thuật thêu - một công việc đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên trì và cả chiều sâu văn hóa. Không chỉ nghiên cứu, thực hành nghệ thuật, chị còn là người kết nối textile art (nghệ thuật tạo hình từ sợi vải) với di sản văn hóa Việt Nam, khám phá và tái hiện những giá trị thêu cổ bằng góc nhìn đương đại. Từ xưởng thêu ven sông Hội An đến các triển lãm, workshop, hành trình của Ngọc Trâm là sự kết hợp giữa nghiên cứu, sáng tạo và gìn giữ ký ức dân tộc, nơi mỗi mũi chỉ, đường kim đều kể một câu chuyện về truyền thống và bản sắc.
  • Lễ hội Quà tặng Du lịch Hà Nội 2025 thu hút trên 3 vạn lượt khách
    Với nhiều hoạt động phong phú và đặc sắc tôn vinh những giá trị di sản văn hóa của Thủ đô, Lễ hội Quà tặng Du lịch Hà Nội 2025 chủ đề “Du lịch Hà Nội - Điểm đến di sản thế giới” đã thu hút trên 3 vạn lượt khách tham quan.
  • Triển lãm "Áo dài phụ nữ Việt Nam đi qua khói lửa chiến tranh"
    Nhân kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025), từ ngày 12/4/2025 đến hết ngày 4/5/2025, tại Bảo tàng Hà Nội diễn ra Triển lãm “Áo dài phụ nữ Việt Nam đi qua khói lửa chiến tranh”.
  • Ra mắt hai tập thơ và truyện ký về kháng chiến của nhà thơ Nguyễn Văn Á
    Ngày 12/4, tại Hà Nội, nhà thơ Nguyễn Văn Á ra mắt tập thơ “Giọt sương bên cửa sổ” (Nhà Xuất bản Hội Nhà văn) và tập truyện ký “Phía Nam sông Bến Hải” (Nhà Xuất bản Văn học) nhân kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025).
  • Liên hiệp các hội VHNT Việt Nam khai mạc trại sáng tác tại Hà Nam
    Trại sáng tác diễn ra từ ngày 11 - 17/4, với sự tham gia của 26 tác giả trong lĩnh vực văn học, mỹ thuật, nhiếp ảnh, âm nhạc của các địa phương khu vực Đồng bằng sông Hồng gồm: Nam Định, Ninh Bình, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam và tác giả thuộc hội chuyên ngành Trung ương.
Độc đáo phương ngữ miền Nam
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO