Bóng làng giữa phố

Đi trong phố thị luôn tấp nập người xe, chiếc cổng làng cổ xưa như một dấu chấm, giữ chậm lại nhịp không gian và thời gian đang đà đua chen tốc độ. “Cổng làng là lá bùa mê” (Đỗ Nam Cao), Cổng làng, nơi bất chợt thấy lòng người như lắng lại, chiêm nghiệm, bâng khuâng.

Trải dài ngàn năm, có biết bao thế hệ, bao nhiêu tinh hoa từ mọi miền đất nước về đây tụ hội thành phường, thành hội quán. Để rồi từ đó mà ra những cái tên phố, tên hàng nghe xao xuyến, thân thương.

Qua bao cuộc binh đao khói lửa, bao lần người Hà Nội phải bỏ lại mảnh vườn, góc sân lánh nạn giặc ngoại xâm. Cánh cổng xưa cũ của ngôi làng qua thời loạn lạc có thể không còn nguyên vẹn, nhưng cây đa, giếng nước, sân đình và bóng dáng cổng làng vẫn còn in sâu mãi trong thâm tâm mỗi người Hà Nội. Mỗi chiếc cổng làng có một nét văn hoa, văn hóa riêng tuỳ theo đặc điểm của làng. Cổng làng ra đời từ rất sớm, gắn liền với sự hình thành và phát triển của làng. Kiến trúc cổng làng xưa không cầu kỳ, phô trương mà chỉ khẳng định chỗ đứng của làng trong một khoảng không gian, tồn tại với thời gian. Bóng dáng của cổng làng ở Hà Nội gắn với nền văn minh Nho giáo, mang tính phác họa và toát lên những ước vọng của cộng đồng từ đời này qua đời khác. Phía sau mỗi cánh cổng làng Việt ấy, xưa nay vẫn là sự gắn kết của cộng đồng, của gia tộc, là nét chung tiêu biểu về phong tục, tập quán, là nét riêng văn hoá một cộng đồng. Vì thế cổng làng luôn là nỗi nhớ, là hình ảnh quê hương của những người con xa xứ. Cổng làng ở phố Hà Nội không chỉ tạo nên hồn làng đất Việt mà qua dáng vẻ kiến trúc còn thể hiện chiều sâu văn hóa mỗi ngôi làng từ trong quá khứ vọng về. Trong tâm thức người dân phố cũ, mỗi khi nhắc đến làng, ai cũng nhớ đến hình ảnh cổng làng với một ý nghĩa thiêng liêng. Lặng lẽ đứng ở đầu con ngõ, bên những mảng tường loang, cổng làng chứng kiến bao thăng trầm và dường như nó biểu trưng cho sự uy nghi, nền nếp riêng của làng mình. Bởi vậy mà ai cũng muốn bước chân qua cổng làng để thấy cuộc sống người dân Hà thành, muốn được đặt bàn tay lên từng vết đắp nổi, từng vết sẹo thời gian, từng họa tiết đơn sơ mà nhiều chiều kích, ước lệ. Tự nhiên bàn tay muốn chạm vào tường cổng để cảm nhận chút xưa còn lưu lại trên viên gạch bàng bạc màu rêu. Chạm tay vào cổng là chạm vào quá khứ, nghe lách cánh tiếng thoi đưa dệt lụa, tiếng chày giã giấy dó và ngân nga tiếng chuông chùa buông thả trên mặt hồ giăng giăng sương. Bước vào cổng là đi vào một phong cách của những người sống cùng nhau phía sau cổng ấy, trong người tự nhiên xúc cảm, phải sao đây cho xứng, cho hợp với cốt cách, phong thủy của làng như là một lối sống: “nhập gia tùy tục”. Còn bước qua cổng là mang theo tâm trạng của người đi; khát khao vươn lên nhưng vẫn giữ cho được lòng tự hào về nguồn cội, nơi xuất thân mà nhân nên nét thanh lịch, hào hoa của người Tràng An.

Kiến trúc cổng làng ở Hà Nội không cầu kỳ trưng diện sự phồn hoa đô thị mà chỉ khiêm nhường nhặt những nét gần gũi, thân thương từ cuộc sống. Phải vì thế mà chưa cần bước sâu vào trong ngõ phố, chưa kịp đặt chân tới sân đình, mới chỉ đứng trước cổng thôi cũng cảm nhận được cốt cách của làng trong phố. Và có phải chăng do cổng được đặt ở vị trí trang trọng nhất để người của làng khi trở về, chỉ khẽ chạm tay vào cổng cũng thấy mình đã về tới mái nhà thân yêu.

Thăng Long khi xưa là chốn kinh kỳ cờ hoa rực rỡ, được gọi là Kẻ Chợ với những phố hàng đặc trưng, mang dáng dấp tổ chức hạ tầng làng xã đã tồn tại qua nhiều thời kỳ. Ngày nay vẫn còn đấy những làng trong phố như Yên Phụ, Trích Sài, Ngọc Hà, Làng Cót… Hà Nội còn đó phố được mệnh danh là “Phố cổng làng”. Phố Thụy Khuê, mỗi chiếc cổng làng chỉ cách nhau vài trăm mét nằm đan xen giữa những ngôi nhà có đường nét kiến trúc hình học tân tiến, tạo nên nét đẹp riêng mà không ở thủ đô nước nào có được. Cổng làng Yên Thái kết cấu như một gian nhà tôn vinh nghề làm giấy dó nổi tiếng, giấy để tiến cử triều đình. Có chiếc cổng treo tấm hoành phi khắc bốn chữ “Mỹ tục khả phong” do triều Nguyễn ban tặng cho làng. Cổng Trích Sài tương đồng với cong cong mái đình mái chùa sầm uất sau tán lá.

Nhìn ngắm những cổng làng ở Hà Nội, ta lại thao thiết nhớ những chiếc cổng làng thân quen ở những miền quê êm ả. Những trưa hè nóng bức, chân cổng làng là nơi lũ trẻ thường tụ tập chơi ô ăn quan, bắn bi, đánh đáo; là nơi ngóng mẹ đi chợ về có tấm bánh đa, miếng bánh đúc. Đêm trăng thanh gió mát, cổng làng, nơi nam nữ hẹn hò hát đối. Ngày mùa, cổng làng là nơi nghỉ chân của những bà, những thôn nữ gánh lúa nặng trĩu vai. “Nâng chân con trẻ đầu đời/Tiễn người ra trận/Đón người đi xa…”. Thời chiến tranh, cổng làng diễn ra nhiều cuộc chia ly, những cuộc tiễn đưa không hẹn ngày về của mẹ già tiễn con, vợ hiền tiễn chồng, những đứa con thơ tiễn cha yêu ra trận. Rồi cũng chính tại cổng làng này, họ lại mong ngóng mỏi mòn người thân từ phương xa trở về. “Dù ai xuôi ngược ra vào/Cổng làng ta đó lời chào từ xa…”.

Cuộc sống ở Hà Nội nhộn nhịp và hối hả, nhưng mỗi khi bước chân qua những cổng làng, nhịp sống bỗng trở nên chậm rãi, bình yên. Cổng làng ở Hà Nội là công trình mang bản sắc văn hóa, mang thông điệp gửi tới mai sau; là công trình khắc ghi nét tài hoa, thịnh vượng và sang trọng. Trải qua hàng trăm năm thăng trầm của lịch sử, những cổng làng vẫn trầm mặc giữa lòng Thủ đô Hà Nội như một miền ký ức đẹp của nhiều nhiều thế hệ người Hà Nội.