Những người gìn giữ, phục dựng Trò chơi Trí Uẩn

Có người thấy trò chơi nà y được bán tại Nam Phi, do Trung Quốc sản xuất.

Trò chơi duy nhất của một thời

àt ai biết, 7 miếng gỗ đó đã nuôi nấng mười mấy cuộc đời trong suốt những năm tháng khó khăn. Trong căn phòng nhử (phía ngoà i đã được cho thuê là m hà ng nhang đèn) trên phố Phùng Hưng (Hà  Nội), có một người đà n bà  im lặng tuyệt đối, lưu giữ những kỷ vật của ông, nhà  cách mạng Nguyễn Trí Uẩn, đồng thời cũng là  cha đẻ của trò chơi Trí Uẩn. Ca phẫu thuật vòm họng đã triệt tiêu khả năng nói của bà . Nhưng những tư liệu vử trò chơi Trí Uẩn được bà  cất giữ cẩn thận. Căn phòng không rộng, chỉ hơn 10m2, nhưng nó đã từng là  nơi cư ngụ của hơn 10 con người.

Anh Nguyễn Trí Hùng, con trai thứ 7 của ông nói: " Ngà y đó nhà  tôi không bao giử đóng cử­a, vì quá chật và  cũng chẳng có tà i sản gì để trộm có thể lấy được. Bố tôi là m việc trong ngà nh xuất bản và  hầu hết thời gian ngoà i giò hà nh chính ông dà nh cho việc phát triển trò chơi Trí Uẩn. Những bộ sách trò chơi của ông được tái bản và  bán liên tục. Và  ông đã đi đăng ký bản quyửn. Nó là  thứ nuôi sống cả một gia đình đông con như gia đình tôi".

Trí Uẩn là  một trò chơi để rèn luyện trí tưởng tượng và  sáng tạo của con người. Từ những miếng ghép cố định được thiết kế theo những tiêu chuẩn giản đơn hết mức, người chơi có thể suy nghĩ và  tưởng tượng, để ghép thà nh nhiửu hình khác nhau. Một trái tim nhưng có thể ghép theo 28 cách khác nhau, một quả tạ có thể lên tới 88 cách ghép. Các mảnh ghép Trí Uẩn có sức gợi mở lớn cho những người có tư duy logic và  có sự sáng tạo. Thế nên, những hình mới được tạo nên từ 7 miếng ghép là  không ngừng. Mỗi người có thể tự sáng tạo cho mình những cách ghép hình khác nhau, tạo cho mình những hình mới.

Cuốn sách nhử bằng bà n tay, được lưu tại Thư viện quốc gia có tên "Trí Uẩn" in năm 1959, đã có rất nhiửu bạn đọc phản hồi và  được ghi lại. "Từ năm 1945 tôi là  học sinh đã chơi Evereto. Trò chơi nà y giải trí và  vui, giúp cho tôi tính toán nhanh và  chính xác. Thiếu nhi, học sinh cũng như người lớn chơi rất tốt" - lời của một người lính tên Lê Khắc Thường, tỉnh Thái Nguyên. Nghĩa là  từ những năm 1940, trò chơi Trí Uẩn đã được khai sinh. Và  hơn nử­a thế kỷ qua, nó vẫn tiếp tục phát triển, dù có lúc bị những trò chơi hiện đại là m cho chìm khuất, nhưng giá trị của Trí Uẩn vẫn còn nguyên vẹn.

Nguyễn Trí Hùng với hình ghép Chùa Một Cột từ 7 mảnh gỗ của trò chơi Trí Uẩn

Cái tên của trò chơi Trí Uẩn, theo lời anh Nguyễn Trí Hùng, là  do Bác Hồ đặt. Khi hoà  bình lập lại, Bác và  phái đoà n của Аảng và  Chính phủ ta đi thăm một số nước, đã mang bộ đồ chơi nà y là m quà  tặng và  tên của chính tác giả Trí Uẩn được lấy là m tên trò chơi. Sau 18 lần xuất bản, năm 1974, ông cho ra đời 2 tác phẩm mới của trò chơi Trí Uẩn là  "Việt Nam kiên cường" và  "Аông Dương quật khởi". "Việt Nam kiên cường" đã được in 5 vạn bản và o 1974 (còn "Аông Dương quật khởi" đã không được in do điửu kiện thời đó). Trò chơi Trí Uẩn đã được coi là  một trong những trò chơi "độc nhất vô nhị", được bắt đầu từ một tình thế khắc nghiệt của cuộc sống và  đã là  thú giải trí gần như duy nhất của nhiửu thế hệ thanh, thiếu niên Việt Nam suốt thời chiến tranh và  sau khi hòa bình lập lại. Trí Uẩn đã đi và o dân gian cùng trò chơi của mình. Tháng 3/1984, ông đã được đà i truyửn hình giới thiệu vử những trò chơi của mình.

Người đã mất mà  như đang còn sống

à”ng Nguyễn Chiến Thắng, người con cả của nhà  cách mạng Nguyễn Trí Uẩn đã kể khá chi tiết vử xuất xứ của trò chơi Trí Uẩn. Tháng 5/1940, Nguyễn Trí Uẩn bị Pháp bắt đi an trí ở Thanh Ba, Phú Thọ. Và  được sự đồng ý của đồng chí Lương Khánh Thiện, lãnh đạo Xứ ủy của Аảng lúc bấy giử, ông đã trốn vử Hà  Nội hoạt động bí mật. Lúc nà y địch khủng bố trắng, mật thám nhan nhản khắp nơi lùng sục. Vì thế rất nhiửu ngà y không thể ló mặt ra ngoà i, Nguyễn Trí Uẩn phải ẩn náu trên gác bếp 42 phố Huế - Hà  Nội. Trong lúc tù túng, ông tìm cách giải trí bằng cách cắt các miếng bìa ra để chắp hình. Sau nhiửu phương án tác giả đã tìm ra cách cắt 7 quân từ 1 hình chữ nhật có chiửu 8cm x 10cm. Từ 7 quân có cấu trúc hình học rất hợp lý, tác giả nhanh chóng sáng tác ra nhiửu hình rất đẹp, rất giống và  trở thà nh một hình thức giải trí rất tốt.

Cuối năm ấy, vì hoà n cảnh kinh tế khó khăn, Nguyễn Trí Uẩn đã nhử một người bạn, là  chủ nhà  in Quang Hoa ở số 66 phố Sinh Từ, in số hình mà  ông cắt ghép được từ những mảnh bìa vụn, rồi ký gử­i ở các tiệm hà ng xén và  hiệu sách. à”ng lấy tên trò chơi là  Evereto, tên đỉnh Everest. Sau một tháng, ông thu vử 49 đồng, tương đương hơn một tấn gạo, sau 3 tháng ông thu được 500 đồng. à”ng mở cuộc thi trên báo "Tin mới" và  trò chơi chắp 7 miếng thà nh ngà n hình nhanh chóng được lan truyửn trong giới học sinh.

"Hè năm 1941, thạc sĩ toán học Brachet (người Pháp) mua 1 hộp Evereto tại Cử­a hà ng số 9 phố Cử­a Nam vử chơi, có một số hình ông không chắp được, tính toán cũng không ra, ông đòi đối chất với tác giả. Qua trao đổi, Nguyễn Trí Uẩn đã nhử cháu Mô, 7 tuổi, con ông Hiửn, chủ hiệu chắp cho ông xem, ông rất thán phục nên giới thiệu thêm nhiửu bạn bè người Pháp đến mua. Trò chơi Evereto trở nên nổi tiếng, các hiệu buôn lớn ở Hà  Nội như Taupin, Chaffanjon, Ideo, Lucia (Godart) cũng đến buôn hà ng đồ chơi nà y tại số 9 phố Cử­a Nam" - ông Nguyễn Chiến Thắng kể lại.

Аến năm 1942, trò chơi Evereto đã giúp Trí Uẩn mở được một xưởng thợ và  cử­a hà ng riêng tại 101 Hà ng Аà o, Hà  Nội và  các tiệm buôn Sà i Gòn thời đó như Nguyễn Văn Nhiên (phố Grandiere), Léon Ferillet, Portail, Lucien Berthet, Imprimerie le Progrès (phố Catinat). Và  đến cuối năm 1942, cũng theo ông Thắng, thì tại Foire-Exposition (Sà i Gòn) mỗi ngà y Evereto tiêu thụ được khoảng 2.000 hộp bán lẻ, 18.000 hộp bán buôn. Chỉ trong một tháng đã thu được 600.000 đồng (giá gạo lúc nà y là  3,9 đồng/tạ).

Anh Hùng nhớ lại, cha anh đã ghép ra hà ng ngà n bức hình đẹp. à”ng ghép đủ 10 chữ số và  24 chữ cái, ghép hình tượng Các Mác, Lênin, minh họa được 18 bà i thơ của La Fontaine. Còn ông Chiến Thắng kể trên blog của mình: "àt ai biết đến trò chơi Trí Uẩn đã nuôi sống nhiửu đồng chí hoạt động bí mật trong lòng Hà  Nội những ngà y tiửn khởi nghĩa tháng tám, cung cấp giấy để in Báo "Cứu quốc", Báo "Cử giải phóng", in Báo "Khởi nghĩa" và  nhiửu truyửn đơn bí mật ngay trong lòng Hà  Nội".

Trong cuộc đời hoạt động cách mạng của Nguyễn Trí Uẩn, đã có những thăng trầm. Và  trong đời riêng, ông cũng không gặp nhiửu may mắn. "Cha tôi lận đận đường vợ chồng, đến mẹ tôi là  người vợ thứ ba mới ở với ông tới khi đầu bạc răng long. Hai người mẹ trước của chúng tôi đửu theo cách mạng, là  hai nữ liệt sử¹. Thà nh ra đông con. Và  vì thế cuộc sống cà ng gieo neo hơn. Vậy mà  cụ vẫn quyết liệt với những trò chơi của mình" - anh Trí Hùng nói.

Thời gian đã là m cho trò chơi Trí Uẩn có lúc tưởng như bị quên lãng. Nhưng rồi một ngà y, người ta thấy xuất hiện những bà i báo giới thiệu vử trò chơi Trí Uẩn do một người khác thực hiện, với những miếng ghép cẩu thả, những hướng dẫn vội và ng. Anh Trí Hùng nói, bộ đồ chơi Trí Uẩn của gia đình sản xuất phải đạt nhiửu tiêu chuẩn: dùng gỗ mít để quân chơi cà ng ngà y cà ng bóng; các quân được cắt bằng máy, và  chỉ cần mỗi quân sai lệch 1 độ, 7 quân sai 7 độ thì người chơi không thể ghép hình được; độ nặng nhẹ của các quân cũng được tính toán, để khi ngồi xa nghe tiếng quân rơi cũng biết là  sử­ dụng quân gì. Kích cỡ quân Trí Uẩn 70 năm nay không hử thay đổi. 7 quân là  7 ổ khóa, nhưng khi chồng lên nhau chỉ còn 3 ổ khóa; mỗi quân sở hữu chí ít là  một đường thẳng hữu tỉ và  vô tỉ, nên khi giải được thì số hình ghép trở nên vô cùng sinh động.

Nhà  cách mạng Nguyễn Trí Uẩn cùng vợ, 11 người con và  cháu (ảnh tư liệu gia đình)

"Cha tôi mất từ năm 1995, nhưng di sản mà  ông để lại thì chúng tôi phải là m cho đà ng hoà ng. Phục dựng lại trò chơi nà y, hoà n toà n không có ý định kiếm tiửn, chúng tôi chỉ muốn nó được trả lại đúng giá trị mà  thôi. Chúng tôi đang kết hợp với NXB Kim Аồng biên soạn lại bộ sách vử Trí Uẩn. Nhân 1.000 năm Thăng Long “ Hà  Nội, chúng tôi sẽ công bố các hình  Chùa Một Cột, rùa Hồ Gươm, cột cử Hà  Nội... mà  cha tôi đã để lại. Từ tháng 6/2009 đến nay, riêng tại Hà  Nội trò chơi Trí Uẩn vẫn bán được 1.800 bộ. Mọi người còn chơi, còn say mê thì cha tôi như đang còn sống" - anh Hùng nói.

Nhà  cách mạng Nguyễn Trí Uẩn

Ngà y 19/8/1945, Hà  Nội tổng khởi nghĩa già nh chính quyửn. Ngà y 22/8/1945, các đồng chí trong Ủy ban Khởi nghĩa toà n quốc họp tại Bắc Bộ phủ thì đồng chí Xuân Thủy đến xin phép Tổng bí thư cho báo Cứu quốc ra công khai. Аồng chí Trường Chinh đồng ý. Xuân Thủy băn khoăn: Bây giử anh em viết báo đã có, nhưng chúng tôi cần một người điửu khiển nhà  in và  sử­a morat mà  không ai biết. Tôi đã đi tìm, mãi vẫn chưa được ai. Аồng chí đi tìm cậu Nguyễn Trí Uẩn “ Tổng bí thư Trường Chinh trả lời “ trước đây cậu ấy ở với tôi 2 năm để là m báo Letravail (Lao động) .

Trước đó, Nguyễn Trí Uẩn đã bí mật cho ra mắt đồng bà o Thủ đô tử Khởi nghĩa và o tháng 10/1944, do ông là  chủ nhiệm kiêm chủ bút. Và  Lê Văn Chỉ (bí danh của Nguyễn Trí Uẩn) biết có một nhà  in Topin trên phố Trà ng Tiửn của Pháp bị Nhật tịch thu chưa sử­ dụng, vẫn còn niêm phong nên đảm nhiệm đi trưng dụng, sau khi xin một tiểu đội chiến sĩ giải phóng quân của tướng Giáp cùng đi là m nhiệm vụ. Ngà y 24/8/1945, báo Cứu quốc công khai ra số đầu tiên in trên 2 trang giấy trắng, lá cử đử sao và ng được trùm cả trang nhất, đó là  tác phẩm của nhà  thơ Thâm Tâm. Măng séc báo đử: Năm thứ 4, số 31, ngà y 24/8/1945.

Аồng chí Xuân Thủy viết bà i xã luận đầu tiên - Lời chà o Cứu Quốc: Cứu quốc! Tiếng gọi thiêng liêng của tổ quốc Việt Nam, tiếng kêu thống thiết của đồng bà o hơn 80 năm nô lệ, tiếng thét căm hửn của hà ng vạn chiến sĩ bị bắt bớ, tra tấn, tù đà y, bắn giết chỉ vì tranh đấu cho quyửn lợi của dân tộc... Аể đạt được mục đích cứu quốc, hơn 3 năm nay, báo Cứu Quốc sống âm thầm trong hang núi rừng sâu và  trong những túp lửu tranh u uất, hôm nay nó đã vươn mình ra ánh sáng. Hơn ba năm qua nó đã vượt qua muôn trùng nguy hiểm để đến tay đồng bà o và  giử đây nó đã đường hoà ng ra mắt độc giả...

Nguyễn Trí Uẩn sinh ngà y 1/10/1916 tại thôn Mậu Lương, xã Kiến Hưng (Hà  Đông “ Hà  Nội). Tham gia cách mạng từ khi còn là  học sinh trường Bưởi, sau thắng lợi Аiện Biên Phủ, ông Trí Uẩn chuyển sang hoạt động bên lĩnh vực văn hóa tại NXB Ngoại văn (nay là  NXB Thế giới) cho tới khi vử hưu. à”ng mất ngà y 4/2/1995 trong cảnh khó khăn vất vả nhưng thanh bạch giữa phố cổ Hà  Nội. Trên mộ, các con đã cho khắc hình 7 miếng ghép của trò chơi nổi tiếng mang tên ông “ Trí Uẩn. Chú thích ảnh: