Văn hóa – Di sản

Nguyễn Gia Phan – danh y thời Tây Sơn

Lê Trần Đức 27/11/2023 16:57

Gia Phan nguyên tên là Nguyễn Thế Lịch, quê ở làng Yên Lũng, xã Dưỡng An, huyện Từ Liêm, đạo Sơn Tây (nay là xã An Khánh, huyện Hoài Đức, ngoại thành Hà Nội), Nguyễn Gia Phan sinh năm 1748, mất năm 1817, thọ 70 tuổi.

nguyen-gia-phan.jpg
Tranh minh họa quân Tây Sơn tiến công.

Ông là con thứ của Xứng thọ hầu Nguyễn Thế Xứng, cháu nội của Thiếu bảo Khâm quận công Nguyễn Thế Khoan. Ông rất thông minh, văn chương lỗi lạc. Từ lúc lên 10 tuổi, ông được Tham tụng Nguyễn Quý Cảnh dìu dắt thêm về văn học và sau gả con gái cho. Năm 19 tuổi, ông đỗ Hương thi, năm 26 tuổi, đỗ đồng Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1775) đời Cảnh Hưng. Sau khi đỗ, năm 1775, ông được bổ nhiệm làm Cấp sự hộ khoa, rồi sung chức Giám sát ngự sử đạo Sơn Tây.

Ông xuất thân từ một gia đình nho y, nối nghiệp ba đời làm thuốc, nên ông thông hiểu nghề y rất sớm. Năm 1772, ông đã biên soạn quyển Tiểu nhi khoa và quyển Phụ nhân điều lý phương pháp.

Trong khi làm quan ở Sơn Tây, ông thường vẫn được triệu về triều chữa bệnh cho Trịnh Sâm (chúa Trịnh) và cung phủ. Năm 1777, nhân Sơn Tây có dịch lan rộng, ông đã cho chế thuốc chống dịch được kết quả. Cùng năm ấy, theo chỉ dụ của phủ chúa, ông đã soạn hai quyển sách Thai tiền điều dưỡng phương pháp, Thai sản điều lý phương pháp để dùng trong cung. Sau về triều, ông giữ chức Nội phủ phiên hậu quản viện hữu đội thị nhưng thị trà ở Thái y viện. Rồi ông được thăng chức Hữu thị lang Bộ Binh và phong tước Hoàng phong bá, sau đổi sang Hồng lô tự khanh. Đến đời Lê Chiêu Thống, ông làm Tham tri chính sự kiêm Bồi tụng.

Năm 1786, Nguyễn Huệ tiến quân ra Bắc diệt chúa Trịnh. Nguyễn Gia Phan về quê làm thuốc. Sau cuộc binh hỏa ở kinh đô năm 1789, bệnh dịch phát sinh ác liệt. Ông lại có dịp chữa các vụ dịch năm 1789 và 1791, đã cứu được rất nhiều người.

Ông được vua Quang Trung triệu vào kinh đô Phú Xuân (Huế) làm việc. Cuối năm 1791, ông đã vào nhận chức. Ông làm Thượng thư Bộ Lại dưới đời Cảnh Thịnh. Có hồi ông đã phối hợp với Thái y viện về việc chống dịch cho nhân dân ở các địa phương. Ông phục vụ triều Tây Sơn đến năm 1802, và được phong tước Trung thọ hầu. Khi Gia Long lên ngôi, ông cùng Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích bị bắt, giải về Phú Xuân, rồi lại giải trở lại Thăng Long, đem ra đánh ở Văn Miếu năm 1803. Nguyễn Gia Phan đã bị đánh 3 roi vào mông, còn Ngô Thì Nhậm thì bị Đặng Trần Thường là bạn học cũ, do tư hiềm phục thù, dùng roi hèo đánh vào hông rồi thối gan mà chết.

Được thả, Nguyễn Gia Phan về làng Đại Mỗ, chuyên làm thuốc chữa bệnh cho nhân dân. Năm 1805, Gia Long triệu ông vào Huế chữa bệnh cho mẹ, sau chữa khỏi, Gia Long có ý bổ dụng ông nhưng ông từ chối.

Ông có soạn quyển Thiệp lý sự trạng ghi những việc trải qua của đời mình.

Về văn học, không thấy có trước tác riêng, nhưng tục truyền ông làm thơ cũng nhanh, thơ Nôm của ông mộc mạc, tuy nhiên cũng có hình ảnh.

Về y học, trong khi làm quan, Nguyễn Gia Phan thường vẫn tham gia chữa bệnh. Nhưng từ khi ông về nghỉ (1802) ông đã dành cả 15 năm cuối đời mình cho việc phục vụ sức khỏe nhân dân và nghiên cứu trước tác y học. Năm 1814, ở địa phương xảy ra một vụ dịch ác liệt, ông đã tận tình cứu chữa cho nhân dân qua khỏi. Cùng năm ấy, ông đã chỉnh lý xong các bộ sách của ông biên soạn:

1. Liệu dịch phương pháp toàn tập về bệnh truyền nhiễm.

2. Lý âm phương pháp thông lục về phụ khoa và sản khoa.

3. Hộ nhi phương pháp tổng lục về nhi khoa.

Ba tác phẩm trên hiện còn ở Thư viện khoa học xã hội, còn quyển Y gia phương pháp tổng lục về y lý trị liệu, bị thất lạc.

Nguyễn Gia Phan làm thầy thuốc nổi tiếng cả ở Đàng Ngoài, Đàng Trong. Con cháu ông đời nào cũng có người kế tục nghề y cho đến ngày nay. Hiện còn những câu đối ở nhà thờ ông ghi lại truyền thống y học lâu đời của dòng họ này:

- Quận công đức thụ phân thùy ấm

(Cây đức quận công xòe bóng mát)

- Tiến sĩ phương chi tịnh thác căn

(Cành thơm tiến sĩ cậy mầm xưa)

Đôi câu đối khác:

- Quất tinh bá phương danh tự Nam tự Bắc

(Từ Bắc chí Nam, khắp nẻo thơm danh giếng quất)

- Chi lan sầm mỹ ấm nhi tử nhi tôn

(Kìa con này cháu, sum vầy rợp bóng chi lan)

Ở địa phương, người ta còn kể những câu chuyện về tài nghệ chuyên môn của Nguyễn Gia Phan. Trong đó có câu chuyện Nguyễn Gia Phan đã giải quyết một trường hợp vợ vua Lê (không rõ vua nào) đẻ khó như sau: vợ vua khi lâm bồn, bị đau quằn quại kéo dài mà không đẻ được, mặc dù các bà đỡ và các thầy thuốc được tin dùng nhất của vua đã đều thi thố mọi cách. Nguyễn Gia Phan được triệu vào. Ông bảo sản phụ ngồi lên và truyền lệnh cho quân hầu đặt hai đồng tiền ở hai bên bà ta, một bên là tiền đồng, một bên là tiền kẽm. Thầy thuốc Gia Phan bảo bà ta làm theo cách hướng dẫn: xoay người sang bên này bốc một đồng tiền kẽm bỏ sang bên kia, rồi lại xoay người sang bên kia bốc một đồng tiền đồng bỏ sang bên này, cho đến khi hai đồng tiền đã hoàn toàn chuyển vị trí cho nhau. Nhờ phép vận động ấy, vợ vua đã đẻ được. Qua việc này ta cũng có thể thấy được Nguyễn Gia Phan đã vận dụng những kinh nghiệm sáng tạo của nhân dân có tác dụng làm cho sản phụ chăm chú vào việc bốc tiền bên nọ qua bên kia mà bớt cơn đau, đồng thời động tác vặn mình đều đặn này khiến cơ bụng ẹp xuống mà thúc đẩy thai ra một cách tự nhiên, nhẹ nhàng. Tác giả không dùng lối sờ vuốt hay cho uống thuốc mạnh có hại.

Nguyễn Gia Phan đã thừa kế y học cổ truyền, tổng hợp nhiều kinh nghiệm của sách xưa, nhưng ông vẫn có những nhận thức riêng theo thực tiễn, với tinh thần độc lập suy nghĩ.

Trong trước tác y học, Nguyễn Gia Phan đã có những sáng tạo thực tiễn. Quyển sách chuyên đề về ôn dịch Liệu dịch phương pháp toàn tập soạn năm 1814 đã bao gồm cả các bệnh sốt rét rừng (chướng ngược) và bệnh hoàng ôn (vàng da truyền nhiễm), khác với các sách xưa, những bệnh này thường xếp vào nội khoa. Trong sách đông y, thường chỉ gọi bệnh vàng da là hoàng đảm (hoàng là màu vàng, đảm là bệnh do mật) nhưng ở đây, tác giả đã dùng một tên riêng là “Ôn hoàng” và “Hoàng ôn” (ôn là ôn dịch có tính truyền lây, hoàng là hoàng đảm bệnh vàng da). Liên hệ với bệnh viêm gan do siêu vi trùng trong Tây y được Botkin, nhà bác học Liên Xô phát hiện có tính lây truyền năm 1880, chúng ta thấy tác giả Việt Nam cũng đã có những nhận thức thực tiễn, với những điều kiện lịch sử hạn chế.

Nguyễn Gia Phan là một nhà y học có khoa bảng, đã phục vụ triều Hậu Lê 11 năm và triều Tây Sơn 10 năm. Dưới triều Lê, trong khi giữ chức Chánh sứ đạo Sơn Tây, ông đã chỉ đạo việc chống dịch cho nhân dân. Về triều, tuy giữ chức Thị lang ở Bộ Binh, nhưng với sự tín nhiệm của phủ chúa, ông kiêm cả việc trông coi thuốc men trong cung. Tuy vậy, ông đã nhìn xa, thấy triều đình phong kiến đến lúc suy tàn, ông kiếm cớ xin nghỉ về nhà làm thuốc. Nguyễn Gia Phan là người thức thời mẫn thế, ông lại được dịp phục vụ nhân dân một cách thiết thực trong việc chống dịch, khỏi cơn tai biến. Ông đã làm nghĩa vụ “nhân thuật” thay thế cho y tế nhà nước phong kiến bất lực và tan rã.

Vì vậy, ông được triều Quang Trung tin dùng. Dưới triều này, việc lãnh đạo y tế và thuốc men là do Nguyễn Hoành nắm toàn quyền. Nguyễn Hoành, người ở Quảng Yên, huyện Quảng Xương, tỉnh Thanh Hóa, đã cùng 2 con tham gia phong trào Tây Sơn. Ông đã tổ chức Nam dược cục, tập hợp các nhà lão y nghiên cứu thuốc Nam, soạn quyển Nam dược 500 vị. Ông và hai con ông (một người là rể Nguyễn Nhạc) đã bị quân nhà Nguyễn ở Thanh Hóa bắt giết (Theo gia phả họ Nguyễn do cụ Nguyễn Minh Cầu, cháu 8 đời của Nguyễn Hoành tàng trữ). Nguyễn Quang Tuân tức La Khê, nguyên Thái y viện đại sứ triều Lê được chuyển sang giữ chức Tá lệnh sứ. Nguyễn Quang Tuân người làng La Khê (nay là Văn Khê, quận Hà Đông, Hà Nội), trú ở thôn An Ninh hạ, đã soạn La Khê phương dược. Nguyễn Gia Phan nắm chính sự (Thượng thư Bộ Lại) đã kết hợp chỉ đạo y tế địa phương về chống dịch cho nhân dân.

Về sự nghiệp y học, Nguyễn Gia Phan đã có công tổng hợp các phương pháp chữa bệnh cổ truyền của Đông y, đúc kết kinh nghiệm thực tiễn của bản thân, nhất là tổng kết đường hướng trị bệnh hoắc loạn thổ tả, bệnh vàng da truyền nhiễm và bệnh sốt rét ác tính (chướng lệ). Tác giả đã cho chúng ta thừa kế những đặc điểm về quan sát biện chứng, những kinh nghiệm vận dụng cổ phương, và học tập đức tính cần cù trong việc biên soạn sách, tinh thần trách nhiệm của một người thầy thuốc chân chính đối với tính mạng nhân dân, cũng như của một nhà trí thức yêu nghề, yêu khoa học có nghĩa vụ giúp ích cho xã hội và ý thức đóng góp cho đời sau./.

Theo Danh nhân Thăng Long - Hà Nội

Bài liên quan
  • Lê Văn Hưu – nhà sử học khơi nguồn Quốc sử
    Lê Văn Hưu (1230 - 1322), người làng Phủ Lý, huyện Đông Sơn, nay là thôn Phủ Lý Trung, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Năm 1964, trên Nghiên cứu Lịch sử, hai tác giả Nguyễn Kha và Trần Huy Bá cho công bố bài: Phát hiện những tài liệu liên quan đến sử gia Lê Văn Hưu (số 62, tháng 5-1964). Qua đó, cho chúng ta biết đã phát hiện được gia phả và mộ của Lê Văn Hưu.
(0) Bình luận
  • Giang Văn Minh và những giai thoại rạng danh xứ Đoài
    Nằm dưới chân núi Tổ, vùng đất cổ Đường Lâm, xứ Đoài không chỉ nổi tiếng là nơi sinh ra vua Phùng Hưng (cuối thế kỷ thứ VIII) và vua Ngô Quyền (thế kỷ thứ X) mà còn được biết đến là quê hương của Thám hoa Giang Văn Minh - một nhân vật lỗi lạc trong lịch sử ngoại giao của nước nhà, hồi cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII.
  • Tiếp thêm sức sống cho nghề truyền thống Thủ đô
    Là địa phương đứng đầu cả nước về số lượng các làng nghề truyền thống, các nghệ nhân và người làm nghề truyền thống Hà Nội đang không ngừng sáng tạo trong công tác gìn giữ, bảo tồn các làng nghề. Sự sáng tạo không chỉ mang lại một diện mạo mới, một sức sống mới cho các làng nghề mà còn gợi mở những không gian trải nghiệm văn hóa mới cho người dân Thủ đô và du khách.
  • Khởi công xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền
    Sáng 26/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ khởi công dự án xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền tại Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Cổ Loa (xã Cổ Loa, huyện Đông Anh).
  • Trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí Cách mạng Việt Nam”
    Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Hội Nhà báo Thành phố Huế phối hợp Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành uỷ, Sở Văn hoá Thể thao tổ chức Triển lãm trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí cách mạng Việt Nam”.
  • Hà Nội: Thêm 9 di tích được xếp hạng cấp thành phố
    Ngày 10/6, UBND Thành phố Hà Nội ban hành Quyết định số 2859/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
  • Công nhận hội Lim ở Bắc Ninh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
    Hội Lim là nơi các giá trị lịch sử, tín ngưỡng và đặc biệt là Dân ca Quan họ Bắc Ninh được thực hành, bảo tồn và lan tỏa, thể hiện tính gắn kết bền chặt và tinh tế giữa các làng Quan họ.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Ra mắt sách tranh song ngữ “Kể chuyện Bác Hồ”
    Nhân kỷ niệm 100 năm thành lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (6/1925 – 6/2025), Nhà xuất bản Kim Đồng giới thiệu tới bạn đọc cuốn sách tranh "Kể chuyện Bác Hồ", ấn bản song ngữ Việt – Trung.
  • Chuyện kể về Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam
    Trong hành trình mở cõi về phương Nam của dân tộc Việt Nam, các chúa Nguyễn hiện lên như những nhà lãnh đạo có tầm nhìn xa, với các quyết sách chiến lược và nghệ thuật bang giao khôn khéo, đặc biệt trong quan hệ với triều đình Chân Lạp. Cuốn sách “Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam” của nhà giáo, nhà nghiên cứu sử học Nguyễn Hữu Hiếu, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành tháng 6/2025, là một công trình giàu tư liệu và cảm hứng góp phần tái hiện sinh động giai đoạn lịch sử đặc biệt ấy.
  • Nhìn lại nửa thế kỷ văn học nghệ thuật Việt Nam
    Ngày 27/6/2025, tại Hà Nội, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức hội thảo khoa học “Nhìn lại sự vận động, phát triển của VHNT Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất (30/4/1975 – 30/4/2025)”. Với 33 tham luận cùng nhiều ý kiến trao đổi sôi nổi, hội thảo là dịp tổng kết quá trình phát triển của VHNT Việt Nam trong bối cảnh đất nước thống nhất, đổi mới và hội nhập, từ đó đưa ra các đề xuất nhằm phát triển VHNT trở thành thành tố quan trọng của nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
  • Huyện Thường Tín đón nhận danh hiệu đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao
    Sáng 28/6, huyện Thường Tín (Hà Nội) tổ chức Lễ công bố và đón nhận danh hiệu huyện đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao năm 2024. Sau 4 năm nỗ lực, huyện đã đạt nhiều kết quả nổi bật, kinh tế-xã hội chuyển biến tích cực, hạ tầng ngày càng khang trang, đời sống người dân được nâng cao.
  • Tiêu dùng bền vững hướng đến kỷ nguyên xanh
    Tối 27-6, Chương trình thúc đẩy sản xuất – tiêu dùng bền vững 2025 chính thức khai mạc tại Hà Nội với chủ đề “Tiêu dùng bền vững hướng đến kỷ nguyên xanh”.
Đừng bỏ lỡ
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
  • [Podcast] Đình Mễ Trì Thượng – Nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa Hà Nội
    Trong hàng ngàn di tích lịch sử văn hóa của Thủ đô ngàn năm văn hiến, thì đình Mễ Trì Thượng là ngôi đình cổ kính bậc nhất. Ngôi đình này nằm trên gò Quy Sơn (núi Rùa), thuộc làng Mễ Trì Thượng (tên Nôm là Kẻ Mẩy). Mễ Trì Thượng không chỉ mang dáng dấp kiến trúc cổ đặc trưng Bắc Bộ, mà ngôi đình này còn là nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa của một Hà Nội đang chuyển mình theo vòng quay thời gian.
Nguyễn Gia Phan – danh y thời Tây Sơn
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO