Văn hóa – Di sản

Đỗ Nhuận – nhân tài thời thịnh trị

Nguyễn Vinh Phúc 05/11/2023 15:06

Đỗ Nhuận người làng Kim Hoa, huyện Kim Hoa, xứ Kinh Bắc (nay thuộc thôn Bạch Đa, xã Kim Hoa, huyện Mê Linh, ngoại thành Hà Nội), sinh năm Bính Thìn (1436). Năm 31 tuổi đỗ đồng Tiến sĩ khoa Bính Tuất, niên hiệu Quang Thuận thứ 7 (1466). (Theo phát hiện của các cán bộ Viện Nghiên cứu Hán Nôm năm 1987 qua việc đọc một tấm bia ở ngay nhà thờ ông ở quê). Sách Đăng khoa lục ghi tên những người đỗ đạt thì đều ghi ông đỗ năm 21 tuổi, như vậy là ông sinh năm 1446. Có lẽ điều ghi ở tấm bia ở quê hương ông chính xác hơn vì các sách có thể bị tam sao thất bản.

do-nhuan.jpg
Danh nhân Đỗ Nhuận được phối thờ tại đền Bạch Đa, xã Kim Hoa (Mê Linh, Hà Nội).

Sau khi đỗ không rõ được giữ chức vụ gì, chỉ biết đến tháng 8 năm Quang Thuận thứ 9 (1468), Đỗ Nhuận cùng với Quách Đình Bảo theo hầu vua về thẳng Lam Kinh, vua tôi xướng họa, tập hợp lại thành tập Anh hoa hiếu trị.

Sách Tao đàn, tác giả, tác phẩm của Viện Nghiên cứu Hán Nôm (1994) cho biết:

“Đêm ngày 25 tháng 11 năm Hồng Đức nguyên niên (1470), Đỗ Nhuận được gọi vào hầu vua (Lê Thánh Tông), cùng vua bàn về thiên văn và hai chữ “đạo lý”. Thật là một bề tôi được quân vương đặc biệt ưu ái.

Năm Hồng Đức thứ 2 (1471), Đỗ Nhuận được thăng Đông các hiệu thư.

Ngày 11 tháng 5 năm Hồng Đức thứ 6 (1475), thi Đình tại điện Kính Thiên, vua thân ra đề văn sách, hỏi về đạo vua tôi ngày xưa. Đông các hiệu thư Quách Đình Bảo là những người được cử đọc. Khoa ấy lấy 43 người đỗ, trong đó có Ngô Luân, sau là hội viên hội Tao đàn.

Tháng 11 năm Hồng Đức thứ 14 (1483), Đỗ Nhuận cùng Thân Nhân Trung đứng chủ biên bộ Thiên Nam dư hạ là bộ sách gồm 100 tập. Song đến cuối thế kỷ XVIII đã thất lạc nhiều, “mười phần chỉ còn một hai phần” (Phan Huy Chú). Dù sau này nhiều người sưu tầm lại, sao chép lẫn lộn song bộ sách này cũng là kho tư liệu quý trong việc tìm hiểu điển chế đời Lê.

Sau đó Đỗ Nhuận được thăng Đông các học sĩ.

Tháng 8 năm Hồng Đức thứ 18 (1484) bắt đầu dựng bia tiến sĩ ở Quốc Tử Giám. Lê Thánh Tông sai Thân Nhân Trung, Đỗ Nhuận, Đào Cử, Đàm Văn Lễ chia nhau soạn văn bia. Đỗ Nhuận được phân công viết bài văn bia khoa Mậu Thìn năm Thái Hòa thứ 6 (1488).

Tháng 11 năm Hồng Đức thứ 25 (1494) thành lập hội Tao đàn gồm 28 nho thần, do chính vua làm Tao đàn Chánh Nguyễn soái và cử Thân Nhân Trung cùng Đỗ Nhuận giữ chức Tao đàn Phó Nguyên soái. Vua tôi xướng họa, ca ngợi tiết tháo bề tôi... tập hợp lại thành tập Quỳnh uyển cửu ca. Nhưng năm sau, Hồng Đức thứ 26 (1495) Đỗ Nhuận qua đời, thọ 59 tuổi.

Đỗ Nhuận sáng tác nhiều, nhưng chưa xếp thành tập riêng, nên thất lạc không ít, số còn lại hiện nằm rải rác ở các sách khác nhau. Bước đầu tập hợp được một số sáng tác sau đây: 1- Thiên Nam dư hạ (Đồng chủ biên); 2- Anh hoa hiếu trị (Đồng tác giả. Hiện chưa thấy sách này); 3- Thân chinh ký sự (Hiện chưa thấy sách); 4- Bài văn bia Thái Hòa lục niên Mậu Thìn khoa Tiến sĩ đề danh (Đề tên tiến sĩ khoa Mậu Thìn năm Thái Hòa thứ 6) còn ở Văn Miếu Hà Nội; 5- Quỳnh uyển cửu ca (Đồng tác giả, trong đó có 9 bài thơ họa và 6 đoạn văn bình thơ Lê Thánh Tông); 6- Châu cơ thắng thưởng (Đồng tác giả); 7- Chùm thơ ba bài (Đồng tác giả, họa đủ 3 bài và đoạn văn bình thơ Lê Thánh Tông)...

Với vai trò Tao đàn Phó Nguyên soái hẳn Đỗ Nhuận đã góp không ít công sức xây dựng hội này thành một tổ chức sáng tác văn thơ thường kỳ và theo từng chủ đề. Đỗ Nhuận và nhóm Tao đàn đã thể hiện được tư tưởng yêu nước và lý tưởng xã hội chính trị tương đối tích cực. Tuy nhiên, vì là thơ làm theo yêu cầu của nhà vua nên thường khô như những bài thuyết lý về đạo Nho, song đôi lúc ta cũng bắt gặp cảm hứng chân thực của cá nhân thi sĩ như vịnh hoa mai, Đỗ Nhuận có câu:

Tuyết cán phong phiêu đỉnh đỉnh cô,

Thanh cao vạn hộc trọng minh châu.

(Cốt cách từng trải gió tuyết đĩnh đạc,

Vẻ thanh cao muôn hộc trọng như ngọc minh châu)

Đôi lúc Đỗ cũng thể hiện cảm hứng phiêu diêu, thoát tục:

Thế thượng hồng trần lao nhiễu nhiễu,

Nhất sinh thùy thức bạch vân nhàn.

(Đề Lục Vân động)

(Sống trong bụi hồng trần trên đời vất vả phiền nhiễu,

Suốt đời mấy ai biết được làn mây trắng thư nhàn)

(Đề động Lục Vân)

Nhưng trên đại thể thơ Đỗ Nhuận tỏ ra tự hào về sự thánh trị của vương triều thể hiện ở trạng thái xã hội ổn định. Sản xuất nông nghiệp phát triển, nhân dân an cư lạc nghiệp:

Chi tại phật long phong tập lợi,

Hưu trung thời ứng vũ như thăng.

Cửu niên hữu tích, bang tu liễn,

Tứ hải vô nga, đế nghiệp hằng.

(Phong đăng)

(Đời thịnh trị tột bậc sẵn có gió hòa,

Điềm lành luôn ứng thường mưa thuận.

Thóc lúa tích trữ chín năm, trù bị trong nước dồi dào,

Bốn bể bình yên, công nghiệp nhà vua rộng lớn)

Ý thức về sự thịnh trị của vương triều trong thơ Đỗ Nhuận còn gắn liền với niềm tin mạnh mẽ vào thế vững bền trường cửu của đất nước non sông:

Cảnh ngưỡng thánh thần toàn thịnh mỹ,

Đường đường quốc thế Thái bàn niên.

(Quân đạo)

(Ngưỡng mộ thánh thần toàn thịnh trị,

Quốc thế trang nghiêm hùng vĩ như Thái Sơn bàn thạch)

Dưới đây xin trích hai bài Đỗ Nhuận phụng hoạ thơ Lê Thánh Tông:

Đồng bào cộng chẩm lưỡng nan câu,

Tàn nguyệt tây doanh khách mộng cô.

Bích thảo tình hoài không nghị hận,

Thanh sương chí khí thượng hoành thu.

Trầm trầm cổ giác song thanh đoạn,

Niểu niểu lân hồng nhất tự vô.

Thử khứ mạo hiềm ly biệt khổ,

Nhân sinh kỷ đáo Đế vương châu.

(Tư gia tướng sĩ)

(Cùng áo bào lại cùng chăn gối, hai cái đó khó đạt,

Trăng tàn doanh trại phía tây, giấc mộng cô đơn trên đất khách.

Tình cảm anh em luống những ân hận,

Chí người tráng sĩ, còn ngang trời thu.

Tiếng trống, tù và nặng nề vang lên rồi đứt đoạn,

Tin nhạn thư cá biền biệt không có lấy một hàng.

Chuyến đi này, chẳng ngại khổ vì cảnh ly biệt,

Vì đời người mấy khi được đến đất Đế vương)

(Tướng sĩ nhớ nhà)

Tường Luân dịch thơ:

Chung áo, chung chăn, khó cộng cam,

Trăng tàn Tây trại mộng cô đơn.

Anh em tình nghĩa lòng đau đáu,

Tráng sĩ khí cao dạ ngổn ngang.

Tiếng trống tù và xen mấy tiếng,

Thư chim tin cá vắng đôi hàng.

Hiềm chi gian khổ vì ly biệt,

Mấy dịp được về đất Đế vương?

Hai câu kết thì rõ là công thức, chứ bốn câu thực và luận thì thấm đẫm tình người, sự ly cách là nỗi khổ hiển nhiên.

Bài phụng họa thứ hai:

Oa hoàng dẫn phủ khắc toàn ngoan,

Biệt chiếm hồ thiên nhãn giới khoan.

Cảnh hữu thanh phong tần vị tảo,

Môn vô tục khách bất tằng quan.

Dẫn niên nhạn khi xuân đài trưởng,

Hành vũ long quy dạ động hàn.

Thế thượng hồng trần lao nhiễu nhiễu,

Nhân sinh thùy thức Lục Vân nhàn?

(Lục Vân động)

(Nữ Oa lấy búa đục khắc nên hiểm trở hay sao?

Riêng chiếm một bầu trời, tầm mắt bao la.

Cảnh có gió trong thường đến quét dọn,

Cửa không khách tục, chưa từng đóng bao giờ.

Nhạn đi, năm tháng trôi, rêu xuân xanh biếc,

Rồng về, đem theo mưa, động đêm lạnh lùng.

Bụi trần của cuộc đời quấy nhiễu cho mệt mỏi,

Người đời mấy ai đã biết cảnh thanh nhàn của động Lục Vân)

(Động Lục Vân)

Nguyễn Tuấn Lương dịch thơ:

Nữ Oa dùng búa tạc sơn xuyên,

Động mở một bầu thiên tạo riêng.

Gió mát vẫn thường hay quét dọn,

Cửa không cần đóng, khách không tìm.

Nhạn đi năm cũ, rêu xuân biếc,

Rồng đến mưa về, động lạnh đêm.

Bụi tục làm cho đời mệt mỏi,

Mấy ai đã biết động mà lên?

Thật là một bức tranh đẹp, rất đáng yêu, thiên nhiên thanh thoát và ít nhiều mang tính ai hoài.

Cuối cùng, cũng cần phải nói tới tấm bia Tiến sĩ khoa 1448 do Đỗ Nhuận soạn. Nguyên ở ta khoa cử có từ lâu, nhưng mãi tới đời Lê Thánh Tông, cụ thể là tới năm 1484 vua mới có sáng kiến cho khắc tên các Tiến sĩ vào bia đá dựng ở nhà Thái học. Năm đó vua cho dựng 10 bia, kể về 10 khoa thi tiến sĩ từ năm 1442 đến khoa 1481.

Khoa đầu tiên (1442) do Thân Nhân Trung soạn. Khoa thứ hai (1448) do Đỗ Nhuận soạn. Khi ấy Thân, Đỗ là hai đại thần tài học siêu việt được vua rất tín nhiệm nên mới được giao nhiệm vụ quan trọng như trên.

Thân Nhân Trung lúc đó là Phụng trực đại phu Hàn lâm viện thừa chỉ kiêm Đông Các đại học sĩ. Còn Đỗ Nhuận là Trung trinh đại phu Hàn lâm viện thị độc kiêm Đông Các đại học sĩ. Túc là cũng một mười, một chín rưỡi. Duy văn bia của Thân Nhân Trung là bia đầu tiên và có một câu văn đã trở thành tuyên ngôn: Hiền tài là nguyên khí quốc gia nên nhiều người biết tới. Còn bài văn bia của Đỗ Nhuận có những ý tứ rất hay, cũng trở thành chân lý trong đào tạo giáo dục và trị nước, song là bia thứ hai nên ít được nhắc tới. Nhiều đoạn cũng đặc sắc. Như đoạn này: “Việc chính trị lớn của đế vương không gì cân bằng nhân tại, còn muốn chế độ nhà nước hoàn bị tất phải đợi chờ các vua sáng sau này. Vì làm chính trị mà không lấy nhân tại làm gốc, lập quy chế cho đời sau mà không tính đến cho các ngôi vua sau thì đều là cẩu thả. Sau dư khiến chính trị văn hóa đều thịnh, văn vật điển chương đều đủ?”... Ý tứ cũng chẳng khác mấy với ý tứ của Thân Nhân Trung.

Ngoài ra Đỗ Nhuận còn nêu thêm ý răn đe kẻ sĩ thành đạt để họ khỏi sa ngã khi có chức vụ quyền thế: “Nay những người được đề tên ở bia này, dù nửa phần không còn nữa (vì khoa thi năm 1448 và Đỗ soạn văn bia năm 1484, gần bốn chục năm đã qua đi - NVP chú), song người trung chính hay ngụy tà, việc làm tốt hay xấu, đã có công luận nghiêm khắc. Còn những người hiện đang tại chức nên nhớ ơn trên đã lựa chọn, phải thận trọng để khỏi hổ thẹn. Còn những kẻ học sau này hãy nhìn vào bia mà lựa chọn điều hay mà noi theo, đừng để phải chê trách...”.

Trong khuôn khổ của phong trào văn học cung đình, tác phẩm của Đỗ Nhuận vẫn thể hiện được chủ nghĩa yêu nước và lý tưởng chính trị xã hội tích cực của một sĩ phu có ý thức trách nhiệm với non sông, Tổ quốc./.

Theo Danh nhân Thăng Long - Hà Nội

Bài liên quan
  • Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan – tài năng và đức độ
    Linh nhân Hoàng thái hậu Ỷ Lan triều Lý là một nhân vật lịch sử và văn hóa nổi tiếng của nước nhà. Tên tuổi cũng như cuộc đời bà gắn liền với sự nghiệp của hai ông vua anh kiệt là Lý Thánh Tông, chồng bà và Lý Nhân Tông, con trai bà.
(0) Bình luận
  • Giang Văn Minh và những giai thoại rạng danh xứ Đoài
    Nằm dưới chân núi Tổ, vùng đất cổ Đường Lâm, xứ Đoài không chỉ nổi tiếng là nơi sinh ra vua Phùng Hưng (cuối thế kỷ thứ VIII) và vua Ngô Quyền (thế kỷ thứ X) mà còn được biết đến là quê hương của Thám hoa Giang Văn Minh - một nhân vật lỗi lạc trong lịch sử ngoại giao của nước nhà, hồi cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII.
  • Tiếp thêm sức sống cho nghề truyền thống Thủ đô
    Là địa phương đứng đầu cả nước về số lượng các làng nghề truyền thống, các nghệ nhân và người làm nghề truyền thống Hà Nội đang không ngừng sáng tạo trong công tác gìn giữ, bảo tồn các làng nghề. Sự sáng tạo không chỉ mang lại một diện mạo mới, một sức sống mới cho các làng nghề mà còn gợi mở những không gian trải nghiệm văn hóa mới cho người dân Thủ đô và du khách.
  • Khởi công xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền
    Sáng 26/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ khởi công dự án xây dựng đền thờ Đức vua Ngô Quyền tại Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Cổ Loa (xã Cổ Loa, huyện Đông Anh).
  • Trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí Cách mạng Việt Nam”
    Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Hội Nhà báo Thành phố Huế phối hợp Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành uỷ, Sở Văn hoá Thể thao tổ chức Triển lãm trưng bày “Báo chí Huế trong dòng chảy Báo chí cách mạng Việt Nam”.
  • Hà Nội: Thêm 9 di tích được xếp hạng cấp thành phố
    Ngày 10/6, UBND Thành phố Hà Nội ban hành Quyết định số 2859/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
  • Công nhận hội Lim ở Bắc Ninh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
    Hội Lim là nơi các giá trị lịch sử, tín ngưỡng và đặc biệt là Dân ca Quan họ Bắc Ninh được thực hành, bảo tồn và lan tỏa, thể hiện tính gắn kết bền chặt và tinh tế giữa các làng Quan họ.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • UNESCO trao Bằng công nhận Công viên địa chất toàn cầu Lạng Sơn
    Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là minh chứng rõ nét cho nỗ lực gìn giữ và quảng bá di sản văn hóa Việt Nam cùng với các di sản văn hóa phi vật thể như tín ngưỡng thờ Mẫu, hát Then của người Tày, Nùng, Thái...
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
Đỗ Nhuận – nhân tài thời thịnh trị
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO