Sân khấu

Truyền thống và hiện đại – hướng phát triển của sân khấu Hà Nội

TS. Trần Thị Minh Thu 16:17 20/09/2023

Trong văn học nghệ thuật Hà Nội nói chung và mảng sân khấu nói riêng, việc vận dụng/ kết hợp tính truyền thống và hiện đại là vô cùng quan trọng và cần thiết. Để phát huy tính truyền thống và hiện đại ấy trong hướng phát triển của sân khấu Thủ đô, trước tiên phải xét về mặt khái niệm.

1. "Truyền thống", theo gốc từ Latinh được viết là "tradio", gồm động từ "tradere” (traditus), nghĩa là "truyền lại", "nhường lại", "giao lại" và "phân phát". Do vậy, hiểu theo nghĩa đơn giản nhất của từ này, truyền thống là sự kế thừa di sản xã hội có giá trị được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

vo-cheo.jpg
Một cảnh trong vở chèo thiếu nhi "Nắm xôi kỳ diệu", Nhà hát chèo Hà Nội

Theo GS. Trần Văn Giàu, "truyền thống là những đức tính hay những thói tục kéo dài nhiều thế hệ, nhiều thời kỳ lịch sử và hiện có nhiều tác dụng"(1). Với quan điểm này, truyền thống chứa đựng các giá trị thuộc về tập quán xã hội như đức tính, tư tưởng, lối sống, thói quen, cách ứng xử được hình thành trong đời sống, trong điều kiện lịch sử nhất định; được xã hội công nhận và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có vai trò quan trọng với mỗi cá nhân, toàn xã hội, đồng thời, cũng là tài sản tinh hoa của thế hệ đi trước chuyển giao cho các thế hệ sau. Thế hệ sau có trách nhiệm giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp do cha ông để lại.

Truyền thống có thể có tác dụng tích cực, cũng có thể có tác dụng tiêu cực. Cái lạc hậu lỗi thời cần khắc phục; cái tạo nên các giá trị và bản sắc cần kế thừa, phát huy và phát triển. Thêm nữa, cũng cần phân biệt truyền thống và giá trị truyền thống. Bởi lẽ khi nói đến giá trị truyền thống là nói đến những truyền thống đã được thừa nhận, đánh giá, thẩm định nghiêm ngặt của thời gian, nó được lựa chọn, thừa nhận của cộng đồng qua những giai đoạn lịch sử và là những cái tốt đẹp mang ý nghĩa tích cực. Chính những giá trị này tạo nên bản sắc của từng dân tộc, nó được truyền lại cho thế hệ sau và sẽ được bảo vệ, duy trì, bổ sung và phát triển.

2. Trong khi đó, khái niệm tính hiện đại xuất hiện gắn liền với phong trào Khai sáng ở châu Âu vào thế kỷ XVIII với sự chuyển đổi tư duy của loài người sang giai đoạn đề cao lý trí. Ở Việt Nam, tính hiện đại được sử dụng gắn liền với sự ảnh hưởng văn hóa Pháp vào đầu thế kỉ XX. Văn hóa dân tộc từng bước thoát khỏi sự ảnh hưởng duy nhất của văn hóa Trung Hoa và dần hội nhập với văn hóa phương Tây, mà cụ thể là văn hóa Pháp. Chữ quốc ngữ ra đời thay cho chữ Hán và chữ Nôm. Nghề báo in xuất bản ra đời và phát triển khiến cho đời sống văn hóa trở nên sôi nổi. Xuất hiện của các thể loại văn học hiện đại và hiện đại hóa các thể loại truyền thống như tiểu thuyết, thơ, bút kí, tùy bút, sân khấu kịch nói, cải lương, tuồng xuân nữ, chèo văn minh, chèo cải lương… Xu hướng nghệ thuật có lãng mạn, hiện thực và cách mạng, mở ra thời kỳ văn hóa mới của dân tộc là thời kỳ văn hóa hiện đại.

saostar-7hoveg2oxm7kcpyd.jpg
Nhà hát Hồ Gươm, Hà Nội

Đảng ta, từ năm 1943 với “Đề cương về văn hóa Việt Nam”, đã chú trọng đến tính hiện đại của văn hóa khi gắn với khái niệm “tính khoa học”. Trong thời kỳ phong kiến và thực dân của đất nước ta, nhiều phong tục tập quán lạc hậu, không phù hợp đã kéo lùi sự phát triển của lịch sử dân tộc. Tư tưởng “khoa học hóa” của đề cương thể hiện mong muốn thay đổi nhận thức, thói quen, lối sống để tạo ra nguồn lực giải phóng dân tộc, phát triển đất nước; chủ động loại trừ các giá trị văn hóa lỗi thời, lạc hậu và bổ sung các giá trị văn hóa mới thông qua lao động, sáng tạo và tiếp thu có chọn lọc các giá trị văn hóa nhân loại. Ở đây, tính hiện đại đã gắn với những yếu tố tiến bộ, phù hợp với sự phát triển của xã hội không chỉ ở hiện tại, mà còn là xu hướng vận động ở tương lai.

Tính hiện đại thực chất cũng là tính dân tộc hình thành từ truyền thống, mang đặc điểm và giá trị văn hóa truyền thống với những bản sắc độc đáo của mỗi dân tộc, nhưng nó đã được phát triển, hiện đại hóa cho phù hợp với nhu cầu xã hội mới. Tính hiện đại là sự thay đổi hệ hình tư duy, hệ thống giá trị, sự hình thành một giai đoạn văn hóa mới trong đời sống dân tộc và nhân loại, tùy theo bối cảnh của mỗi nền văn hóa mà tính hiện đại có nội dung khác nhau. Tính hiện đại trong văn hóa văn nghệ thể hiện với sự đổi thay về chất lượng và có ảnh hưởng rộng, chịu được thử thách bởi thời gian.

3. Từ khái niệm, đi vào nghệ thuật sân khấu, chúng ta có thể hiểu tính truyền thống và tính hiện đại cụ thể như sau:

Trước hết, tính truyền thống trong nghệ thuật sân khấu chứa đựng chủ yếu ở ba nội dung:

Bảo tồn các thể loại nghệ thuật sân khấu truyền thống của dân tộc. Điều này được thể hiện thông qua việc sưu tầm, nghiên cứu, kiểm kê các thể loại nghệ thuật sân khấu truyền thống trên địa bàn; tư liệu hóa bằng văn bản, ghi âm, ghi hình, chụp ảnh, phục dựng; truyền dạy cho thế hệ trẻ, khai thác từ các nghệ nhân, nghệ sĩ lão thành; tổ chức các hoạt động tôn vinh nghệ nhân, nghệ sĩ lão thành; đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ cho các câu lạc bộ nghệ thuật sân khấu truyền thống; tuyên truyền, quảng bá các thể loại nghệ thuật sân khấu truyền thống…

Kế thừa và phát huy giá trị các loại hình nghệ thuật truyền thống Việt Nam để đưa vào trong sáng tạo tác phẩm sân khấu mới. Bởi lẽ, trong quá trình phát triển của bất kì sự vật, hiện tượng nào, cái mới cũng ra đời từ trong lòng cái cũ. Cái mới không phủ định sạch trơn, không vứt bỏ hoàn toàn cái cũ, mà chỉ gạt bỏ những yếu tố tiêu cực, lỗi thời và giữ lại những yếu tố tích cực, phù hợp để phát triển cái mới. Những tinh hoa của các loại hình nghệ thuật truyền thống chính là tiền đề, là nền tảng cho quá trình xây dựng nền sân khấu mới tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc.

thumb_660_cd0e9f6b-bffe-4b8f-813a-d70ec6e8e85f.jpg
Cảnh trong vở Ballet Kiều.

Thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc qua tác phẩm sân khấu được bộc lộ ở tính cách, tâm hồn, tư tưởng, tình cảm, suy nghĩ, đồng thời còn được bộc lộ qua diện mạo, y phục, hành động, động tác, cử chỉ,... của nhân vật và thông qua chủ đề, tư tưởng của tác phẩm. Bởi vì tác phẩm sân khấu là sản phẩm riêng của cá nhân nghệ sĩ, nhưng đằng sau mỗi người nghệ sĩ bao giờ cũng mang bóng dáng của truyền thống dân tộc luôn thấm đẫm trong từng ngôn ngữ đối thoại, hành động của nhân vật, trong cách cảm, cách nghĩ của mỗi nghệ sĩ. Và cũng chính đặc thù của đời sống dân tộc đã mang lại cho sân khấu dân tộc một bản sắc riêng độc đáo được bảo tồn lưu giữ qua nhiều thế hệ.

Trong khi đó, tính hiện đại trong nghệ thuật sân khấu chứa đựng chủ yếu ở hai nội dung:

Tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại để không ngừng đổi mới, làm giàu thêm và thúc đẩy sự phát triển của nền sân khấu dân tộc. Ngày nay, một nền sân khấu với những tác phẩm không hiện đại, tức là không chịu mở cửa giao lưu, không chịu học tập những cái hay, cái đẹp của các dân tộc khác thì nền sân khấu đó sẽ bị tụt hậu, lỗi thời. Tuy nhiên, quá trình tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại cần phải có sự chọn lọc vì nếu không sẽ dẫn đến tiếp thu cả những cái xấu, cái tiêu cực, không phù hợp với văn hóa truyền thống của dân tộc và dẫn đến bị “xâm lăng” về văn hóa, lai căng, mất bản sắc dân tộc.

Phản ánh những vấn đề đương đại, hiện thực đương đại với những con người đương đại, cuộc sống đương đại; thể hiện cách cảm, cách nghĩ mới của con người Việt Nam hiện đại trước cuộc sống hiện tại đi cùng với những mới mẻ khác của hình thức nghệ thuật, của thi pháp mà truyền thống chưa có thông qua ngôn ngữ, thể tài, cách dàn dựng, biểu diễn, trang trí sân khấu, âm thanh, ánh sáng… hiện đại. Chính việc phản ánh những vấn đề đương đại bằng những hình thức nghệ thuật, kỹ thuật hiện đại làm khán giả đương đại khi đến với sân khấu, sẽ thấy được đời sống, tâm tư, tình cảm của chính mình trong đó. Đây cũng là cách thức để thu hút khán giả đến với sân khấu.

4. Từ những vấn đề trên, soi chiếu vào sân khấu Thủ đô, chúng ta có thể thấy: Hà Nội trong lịch sử luôn là “trái tim” của cả nước, đầu não chính trị - hành chính quốc gia, trung tâm lớn về văn hóa, khoa học, giáo dục, kinh tế và giao dịch quốc tế, là vùng đất “địa nhân linh kiệt” với lịch sử hàng nghìn năm văn hiến, là nơi hội tụ, kết tinh, lan tỏa của các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Trên cơ sở đó, sân khấu Hà Nội cũng chứa đựng trong mình đa dạng, phong phú các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Khi nói đến sân khấu Hà Nội, không chỉ có chèo, múa rối nước – di sản văn hóa độc đáo của vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ, mà còn có kịch nói nguồn gốc từ phương Tây, có cả tuồng, cải lương Nam Bộ hội tụ. Cũng bởi đặc thù của mảnh đất Thăng Long – Hà Nội, nên sân khấu ở đây luôn phát triển trên cơ sở gắn kết giữa tính truyền thống và tính hiện đại. Nhiều vở diễn tuồng, chèo, cải lương, múa rối kinh điển của cha ông để lại được bảo tồn, phục dựng và không ngừng truyền dạy cho lớp trẻ. Nhiều vở diễn được sáng tạo trên cơ sở kế thừa, phát huy truyền thống. Sân khấu thường xuyên xuất hiện các tác phẩm mới được dàn dựng công phu, hiện đại, phản ánh cách cảm, cách nghĩ, lối sống của con người Hà Nội…

Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, sân khấu Hà Nội hiện nay chưa thực sự phát huy hiệu quả mối quan hệ của tính truyền thống và tính hiện đại trong sáng tạo tác phẩm. Việc đầu tư dàn dựng các vở cổ, kinh điển, mẫu mực ngày càng vắng bóng, lớp trẻ tài năng thiếu hụt trầm trọng. Ít vở diễn đề tài hiện đại phản ánh cuộc sống và con người Hà Nội đương thời. Các vở diễn đề tài dã sử, lịch sử, dân gian, huyền thoại còn hạn chế trong việc tìm tòi thể tài mới, hình thức sáng tạo nghệ thuật mới, hoặc thiếu những thử nghiệm mới trên cơ sở kế thừa, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống. Sân khấu với cơ sở vật chất còn hạn chế, nghèo nàn, lạc hậu, đầu tư thiếu đồng bộ… Chính điều này làm cho sân khấu Hà Nội thiếu sức hấp dẫn khán giả và chưa tạo được một cách hiệu quả cái riêng, cái độc đáo làm nên thế mạnh của “phong cách sân khấu Hà Nội” nằm trong văn hóa Thăng Long – Hà Nội.

Do vậy, để phát triển, sân khấu Hà Nội cần có sự định hướng đúng dựa trên sự nhận thức đúng về tính truyền thống và tính hiện đại. Hơn thế nữa, khi cơ hội sáng tạo nghệ thuật rộng mở, đội ngũ nghệ sĩ sân khấu Thủ đô cần phải tự nâng mình lên thông qua việc học hỏi từ truyền thống, tiếp thu các giá trị mới của thời đại để tạo ra những tác phẩm xứng tầm thật sự có tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa của nhân dân, trở thành một trong những nguồn lực thúc đẩy sự phát triển của Thủ đô Hà Nội./.

(1), (2), (3) Vusta (2010), “Về khái niệm giá trị văn hóa truyền thống”, https://vusta.vn.

(4) Hà Phan (2015), “Giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc theo tư tưởng Hồ Chí Minh”, https://tulieu-vankien.dangcong....

Bài liên quan
(0) Bình luận
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • TP. Hồ Chí Minh trưng bày 17 Bảo vật quốc gia
    Từ ngày 29/6 đến 10/8/2025 tại Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh sẽ diễn ra trưng bày chuyên đề “Bảo vật quốc gia - Những kiệt tác di sản”.
  • Ra mắt sách tranh song ngữ “Kể chuyện Bác Hồ”
    Nhân kỷ niệm 100 năm thành lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (6/1925 – 6/2025), Nhà xuất bản Kim Đồng giới thiệu tới bạn đọc cuốn sách tranh "Kể chuyện Bác Hồ", ấn bản song ngữ Việt – Trung.
  • Chuyện kể về Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam
    Trong hành trình mở cõi về phương Nam của dân tộc Việt Nam, các chúa Nguyễn hiện lên như những nhà lãnh đạo có tầm nhìn xa, với các quyết sách chiến lược và nghệ thuật bang giao khôn khéo, đặc biệt trong quan hệ với triều đình Chân Lạp. Cuốn sách “Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam” của nhà giáo, nhà nghiên cứu sử học Nguyễn Hữu Hiếu, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành tháng 6/2025, là một công trình giàu tư liệu và cảm hứng góp phần tái hiện sinh động giai đoạn lịch sử đặc biệt ấy.
  • Người dân cần chủ động phòng tránh lũ quét, sạt lở đất do mưa lớn ở Bắc Bộ
    Theo dự báo của Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia: Từ ngày 28/6 đến 2/7/2025, Bắc Bộ có khả năng xảy ra đợt mưa rất lớn, lượng mưa có thể lên tới 100–300mm, có nơi trên 500mm.
  • Hà Nội: Đẩy mạnh xây dựng tổng thể hệ thống hồ sơ địa chính và cơ sở dữ liệu đất đai
    UBND Thành phố ban hành Công văn số 3715/UBND-NNMT ngày 25/6 về việc triển khai thực hiện Dự án xây dựng tổng thể hệ thống hồ sơ địa chính và cơ sở dữ liệu đất đai Thành phố và việc đẩy nhanh tiến độ xây dựng, hoàn thiện cơ sở dữ liệu quốc gia về đất đai trên địa bàn Thành phố.
Đừng bỏ lỡ
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
  • [Podcast] Đình Mễ Trì Thượng – Nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa Hà Nội
    Trong hàng ngàn di tích lịch sử văn hóa của Thủ đô ngàn năm văn hiến, thì đình Mễ Trì Thượng là ngôi đình cổ kính bậc nhất. Ngôi đình này nằm trên gò Quy Sơn (núi Rùa), thuộc làng Mễ Trì Thượng (tên Nôm là Kẻ Mẩy). Mễ Trì Thượng không chỉ mang dáng dấp kiến trúc cổ đặc trưng Bắc Bộ, mà ngôi đình này còn là nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa của một Hà Nội đang chuyển mình theo vòng quay thời gian.
Truyền thống và hiện đại – hướng phát triển của sân khấu Hà Nội
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO