Tranh dân gian trước nguy cơ thất truyền

"Hỡi cô thắt  bao lưng xanh/ Có vử là ng Mái với anh thì vử/ Là ng Mái có lịch/ Có ao tắm mát có nghử buôn tranh". Miửn Bắc nổi tiếng với 3 dòng tranh truyửn thống là  tranh Аông Hồ, tranh Hà ng Trống và  tranh Kim Hoà ng. Những dòng tranh nà y có những phong cách riêng được thể hiện từ quy trình là m tranh, đến đường nét, nguyên liệu, hay cách pha mà u nhưng tựu chung lại nó đửu thể hiện hồn Việt trong tranh."

Là ng Аông Hồ (hay còn gọi là  là ng Mái, ấp Kiửu Mại ) ở bên bử sông Аuống thuộc huyện Thuận Thà nh, Bắc Ninh có là ng tranh Аông Hồ nổi tiếng. Hà ng năm cứ và o tháng 3 ở là ng Аông Hồ người ta đã chuẩn bị cho mùa tranh Tết, và o mùa nông nhà n tháng 8, nhà  nhà  trong là ng đửu tập trung và o in tranh.

Ở tranh Аông Hồ, cái đầu sáng tạo nghệ thuật và  bà n tay điêu luyện đã hòa quyện thà nh bản năng, từ những cái thường có quanh ta, qua bà n tay người nghệ sĩ dân gian là ng Аông Hồ đã biến thà nh đủ loại mà u sắc phản ánh được đầy đủ cái phong phú, muôn mà u muôn vẻ của cuộc sống thiên nhiên cũng như của con người Việt Nam.

Tranh Аông Hồ mang đến niửm hạnh phúc cho người lao động, nó thể hiện qua cả mà u sắc trong tranh. Với vử sò, sẽ chế tạo ra chất điệp trắng phủ lên trên nửn giấy dó hoặc giấy vử dâu tạo thà nh thứ giấy điệp óng ánh mà  gần gũi, với hoa hòe và  hạt dà nh dà nh sẽ có mà u và ng, lá chà m cho mà u lam. Từ gỉ đồng sẽ cho ra nhiửu loại mà u xanh, từ cói hay lá tre... sẽ cho mà u đen quý.

Tranh Аông Hồ có một nội dung khác nhau nhưng chung đặc điểm thường là  những hình ảnh sung túc như đám cưới chuột, cảnh hái dừa, cảnh đà n cá chép...thể hiện mong muốn vử sự sung túc. Аám cưới chuột là  bức tranh tiêu biểu và  rất quen thuộc với nhiửu người. Tranh mang tính chất hà i hước vử đám cưới của chuột, đồng thời châm biếm ngụ ý tệ nạn tham nhũng, hối lộ mà  loà i mèo tiêu biểu cho tầng lớp thống trị, chuột là  đại diện cho tầng lớp bị trị.

Аiểm nhấn ở tranh là ng Hồ là  phản ánh nhiửu mặt của đời sống nhân dân, từ những hình ảnh vử cuộc sống gia đình, cuộc sống vui chơi giải trí của người dân lao động đến hình ảnh các anh hùng dân tộc hay minh họa các truyện nôm bình dân, các tác phẩm thơ nôm nổi tiếng.

Ngà y nay lệ mua tranh Аông Hồ treo ngà y Tết đã mai một, là ng tranh cũng thay đổi nhiửu nhưng những mảng tranh mang nét chân quê vẫn giữ được: Tranh Аông Hồ gà  lợn nét tươi trong / Mà u dân tộc sáng bừng trên giấy điệp.

Người Thăng Long xưa nay vẫn yêu thích tranh Аông Hồ, nhưng cuộc sống Phồn hoa thứ nhất Long Thà nh đã đem đến cho người họa sĩ Thăng Long một nhu cầu, một chất liệu thẩm mử¹ mới. Và  dòng tranh khắc gỗ dân gian Hà ng Trống ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin văn hóa của đời sống thị dân  khi Thăng Long đã chuyển thà nh Kẻ Chợ.

Tranh Hà ng Trống xuất hiện cách đây khoảng 400 năm, chịu ảnh hưởng của các luồng tư tưởng, văn hoá, tôn giáo của vùng miửn, là  kết quả của sự giao thoa tinh hoa giữa Phật giáo, Nho giáo; giữa loại hình tượng thử, điêu khắc ở đình, chùa với những nét đẹp trong sinh hoạt văn hoá hằng ngà y.

Tranh Hà ng Trống chỉ in ván nét lấy hình, còn mà u là  thuốc nước, tô bằng bút lông mửm rộng bản, một nử­a ngọn bút chấm mà u, nử­a ngọn bút kia chấm nước lã, tô tranh theo kử¹ thuật "vửn" mà u. Có thể dễ dà ng nhận thấy nét vẽ ở tranh Hà ng Trống tinh xảo và  điêu luyện hơn, trong đó việc sử­ dụng mà u sắc cũng rõ nét hơn. 

Tranh chỉ có một bản đen đầu tiên, các bức sau được in bằng mực tà u nguyên chất sau đó được tô mà u lại bằng tay. Tranh được in trên giấy dó bồi dầy, để hoà n thà nh một bức tranh. phải mất đến 3, 4 ngà y. Tranh dân gian Hà ng Trống mang ước vọng hạnh phúc và  dùng nhiửu mô típ tượng trưng, mà u sắc tươi sáng, nội dung vui vẻ, ngộ nghĩnh đã góp phần đem đến những hiệu quả nghệ thuật đặc sắc.

Аử tà i của tranh rất phong phú nhưng chủ yếu là  tranh thử, tranh vử đử tà i dân dã, những bức tranh chơi như các bộ tứ bình hoặc nhị bình. Những bức tranh như Lí ngư vọng nguyệt; Thầy đồ cóc; Bịt mắt bắt dê... và  đặc biệt là  bộ tranh Tố nữ của dòng tranh dân gian Hà ng Trống mãi mãi vẫn là  những tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu.

Dòng tranh Hà ng Trống thực sự phát triển cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.  Nhưng đến cuối thế kỷ 20 dòng tranh nà y bắt đầu suy tà n, hầu như các nhà  là m tranh đửu bử nghử. Nhiửu nhà  còn đốt bử hết những dụng cụ là m tranh như ván, bản khắc, một phần do thú chơi tranh của người Hà  Nội đã đổi khác, một phần do việc là m tranh không có thu nhập cao nên nhiửu người đã chuyển nghử.

Xưa kia người Hà  Nội dù còn nghèo, phố chật nhà  gianh nhưng không thể thiếu được những bức tranh dân gian. Nói đến tranh dân gian thì ngoà i tranh Аông Hồ và  tranh Hà ng Trống người ta không thể không nhắc đến tranh Kim Hoà ng.

Dòng tranh dân gian Kim Hoà ng được hình thà nh từ nử­a sau thế kỷ 18 và  cũng nổi tiếng không kém gì tranh Аông Hồ hay tranh Hà ng Trống. Theo tà i liệu được lưu giữ thì đến năm 1915, nạn lụt lớn là m đê Liên Mạc bị vỡ, cuốn trôi đi mất nhiửu ván in. Do mất mùa, đói kém, dòng tranh nà y bị suy kém, đến năm 1945 thì không thấy xuất hiện nữa.

Аể so sánh thì tranh Kim Hoà ng có nét khắc thanh mảnh, tỉ mỉ hơn tranh Аông Hồ, mà u sắc tươi như tranh Hà ng Trống. Loại tranh nà y không sử­ dụng giấy điệp hay giấy dó mà  in trên nửn giấy đử nên còn gọi là  tranh Аử.

Tranh Kim Hoà ng dùng mực tà u và  các mà u có nguồn gốc tự nhiên. Mà u trắng tạo từ thạch cao, phấn; chà m, xanh chà m từ mực tà u hoà  với nước chà m. Mà u đử lấy từ son, mà u đen từ tro rơm rạ, mà u xanh từ gỉ đồng, mà u và ng từ hoa dà nh dà nh.

Khác với các dòng tranh khác, tranh Kim Hoà ng chỉ sử­ dụng một bản khắc để in nét đen lên giấy rồi dựa và o đó mà  tự do chấm phá mà u sắc theo cảm xúc riêng của mỗi người. Người thợ thường chọn các đử tà i bình dị mộc mạc, tươi vui, hồn nhiên với mà u sắc tươi nổi, nét vẽ phù hợp với tình và  cảnh người dân quê vì thế có thể thấy trong tranh sự phóng khoáng và  diện mạo riêng.

Sự phong phú, đa dạng của nghệ thuật tranh dân gian Việt Nam góp phần là m nên bản sắc dân tộc Việt, nhưng điửu đáng buồn là  nó đã bị mai một dần theo thời gian. Việc khôi phục và  gìn giữ các dòng tranh đã khó huống chi nói đến phát triển, thiết nghĩ chúng ta cần có những hà nh động cụ thể hơn để bảo tồn giá trị những dòng tranh quý, lưu giữ cho thế hệ sau.