Chẳng biết tự bao giử, phụ nữ vùng cao có tục đeo vòng mã não, không riêng gì đồng bà o Pa Kô, Vân Kiửu mà cả người Tà à”i ở Thừa Thiên-Huế cũng còn giữ nét văn hóa nà y. Ngà y nay, việc bử tiửn ra mua một vòng mã não hẳn sẽ không khó, nhưng nếu là ngà y xưa kiếm đâu ra chúng giữa chốn rừng thiêng nước độc?
Mã não hẳn phải là biểu trưng cho một điửu gì đó không thể thay thế thì mới có thể tồn tại từ đời nà y sang đời khác. Luẩn quẩn trong những câu hửi chẳng có câu trả lời, nhưng rồi tôi mau chóng quên đi hết thảy bởi bị vẻ đẹp của những chiếc vòng lạ cuốn hút.
Chiếc vòng linh hồn
Theo ông Caray Sức, cán bộ văn hóa xã Tà Rụt, người được mệnh danh là nhà Pa Kô học, có 2 cách để những vòng mã não hiện diện ở người phụ nữ. Bởi ngay từ khi sinh ra, mỗi bé gái đửu có một chiếc vòng mã não cho riêng mình. Đó là một chiếc vòng chỉ có một hạt mã não, là vật thiêng để Già ng Cợt (thần bổn mạng) trú ngụ. Vòng mã não nà y sẽ là linh hồn của mỗi người, sẽ ứng với cuộc đời người đó, không được cho, tặng bất kử³ ai. Nếu lỡ là m mất thì phải là m lễ cúng để là m lại vòng khác và khi chết đi cũng sẽ được chôn theo, Caray Sức nói.
Khi tình yêu xuất hiện thì cũng là lúc vòng mã não một lần nữa thể hiện uy quyửn. Từ xưa, vòng mã não luôn là thứ không thể thiếu trong việc cưới hửi của người Pa Kô, Vân Kiửu. Đó có thể là một trong những vật thách cưới mà bên nhà nữ yêu cầu phải có hay giản đơn là một kỷ vật biểu trưng cho tình yêu của chà ng trai dà nh cho bạn tình của mình. Tùy và o điửu kiện, vòng mã não tình yêu có thể gồm 3 hạt trên 1 xâu hoặc 4 hạt trên 1 xâu gồm 2 chuỗi. Tương truyửn, hễ con gái nhận vòng mã não của người khác giới có nghĩa là trái tim đã thuộc vử người đó. Vậy nên dù cô gái có xinh như đóa hoa rừng, có mái tóc dà i như suối, da trắng như mây thì trai bản cũng không thèm (hoặc không dám) để ý nếu thấy cô ta đã đeo lên cổ một chuỗi hạt thử hẹn.
Nhưng mã não không chỉ đem lại điửu tốt đẹp, đôi khi chúng gây nên nhiửu tai hại, nhiửu tình yêu ngang trái. Có chà ng trai yêu cô gái đã nhiửu năm, đã định ngà y sang dạm hửi thì tá hửa khi thấy dấu hiệu nà ng đã thuộc vử người khác. Nói mô xa, thằng Kưm, cháu trai của ta, cũng đã giận dỗi bử sang Là o lấy vợ vì người yêu phụ tình, ham chiếc vòng mã não đẹp..., bà Giả Hươu (trú thôn A Đăng, xã Tà Rụt), người đã sống qua 80 mùa rẫy, chép miệng.
Mỗi nốt thăng hay trầm trong cuộc đời người phụ nữ nơi nà y ít nhiửu có liên quan đến vòng mã não. Lựa chọn chiếc vòng nà o cũng giống như việc chọn một người chồng, tốt xấu ra sao không dễ thay đổi.
Phụ nữ Vân Kiửu (đầu đội khăn) và phụ nữ Pa Kô đửu có tập tục đeo vòng mã não - Ảnh: Nguyễn Phúc |
Biểu tượng già u sang
Thời hoà ng kim, chỉ cần nhìn và o chuỗi mã não dân bản có thể biết chủ nhân của nó là người như thế nà o: già u sang hay bần hà n, kiêu ngạo hay nhút nhát... Thời của mẹ, không phải ai cũng có mã não để đeo, không phải ai cũng đeo được vòng đẹp. Nhớ thuở trước, để có một chiếc vòng mã não tặng mẹ, gia đình bố đã phải đổi một con trâu bạc, bà Giả Tơ, xã A Ngo, nói.
Ngà y xưa nhà của mẹ quá nghèo, không có trâu bò nên sau khi thu hoạch rẫy ngô, phải bán đi phân nửa mới mua được 1 chuỗi vòng đã cũ. Không đẹp lắm nhưng gia đình mẹ cũng đã rất tự hà o, Giả Siêng ngồi kế bên tiếp lời.
Vậy nên giá trị của người phụ nữ thuở đó hằn vết lên những chiếc mã não. Khi còn là con gái, nếu không có vòng mã não của thần bổn mạng đẹp thì trai bản sẽ không yêu. Khi đã có gia đình mà trên cổ không đeo thật nhiửu vòng mã não cũng sẽ không được kính trọng. Cho đến tận bây giử, nếu ai đó sở hữu những chuỗi vòng mã não lớn, khác biệt với hết thảy những chuỗi vòng còn lại cũng đủ đảm bảo cho nhiửu người ngước nhìn. Biết giá trị đó, người đeo bao giử cũng ườ¡n ngực kiêu hãnh.
Bà Giả Tơ còn nói rằng người phụ nữ Pa Kô khi đã có tuổi thì không bao giử bử những thứ như vòng bạc, chuỗi mã não ra khửi người vì như vậy sẽ rất dễ bị ốm. Họ cho rằng những đồ vật ấy đửu có hồn vía và gắn liửn ở trong đó rồi. Cho người khác mượn có nghĩa là cho cả linh hồn nên sự già u sang, quyửn lực cũng theo đó mà tiêu tán.
Người trẻ hiện nay của những bản là ng trên dãy Trường Sơn không còn tôn sùng vòng mã não như thế hệ trước. Dẫu họ đửu có vòng mã não 1 hạt để thần bổn mạng trú ngụ nhưng chỉ đeo khi có việc cúng quảy trong nhà . Phần nữa, giá trị huyửn ảo của những chiếc vòng mã não dần mất đi khi hiện nay giá của chúng không quá đắt, chỉ cần bử ra và i trăm ngà n đồng là có thể mua được. Nhiửu khi nghĩ cũng tiêng tiếc vì trước nay mình đã quen mắt với việc đã là phụ nữ phải có vòng mã não. Những chuỗi mã não đẹp, có giá trị lại mất dần đi khi phải chôn theo người chết nhưng tôi tin rằng mã não vẫn có một hấp lực nà o đó để tự tạo nên vị trí khó thay đổi một sớm một chiửu trong lòng người Pa Kô, Vân Kiửu..., ông Hồ Văn Ngơn, Chủ tịch UBND xã Tà Rụt, trăn trở.
Lời nguyửn mã não Theo những người già ở xã A Ngo (H.Đakrông, Quảng Trị), vì mỗi vòng mã não đửu ứng với từng người, nên tự thân chúng cũng có những lời nguyửn. Điửu kiêng kửµ nhất là vòng mã não bị mất, bị sứt mẻ vì như thế tai ương sẽ giáng lên đầu chủ nhân. Trước đây, phụ nữ trong những gia đình già u có, khi thấy vòng mã não bị rạn, sứt họ phải nhường chuỗi mã não cho người nghèo, chấp nhận nhường một ít tà i lộc của mình để người khác gánh tai ương cho. Sau đó, họ sẽ là m lễ cúng tạ tội, xin đeo một chuỗi mã não mới để thay đổi vận mạng cho chính mình. |
