Hai mươi mốt bài viết  tập hợp trong sách đã được tác giả công bố trên báo. Có thể thấy ba mảng lớn mà người viết quan tâm đó là quê, Tết, thiên nhiên. Về thiên nhiên ví như các bài Tiếng chim tu hú, Đom đóm và hoa gạo, Mùa phượng cháy - mùa thi, Mùa lá rụng,… là thiên nhiên nhưng cũng gắn với quê hương, với những kỉ niệm ấu thơ của tác giả về một vùng đất trung du. Như tác giả bộc bạch: “Tuổi thơ tôi gắn với làng quê trung du với những rừng cọ, đồi chè lúp xúp, những nương ngô, bãi sắn, với cả những “sóng lúa mênh mông cuộn đổ về”. Suốt quãng đời đi học phổ thông, ánh sáng bên trang sách học trò là ánh đèn dầu leo lét. Còn nhớ cứ hết mùa xuân sang  đầu mùa hạ, đom đóm từ đâu bay ra như muôn vàn ngôi sao nhấp nháy khắp sân vườn, đồi nương; như những “hạt ngọc” lấp lánh trên những ngọn lúa chiêm đang ngái ngủ thì con gái”. Bởi vậy mà bao trùm trong tập tản văn này là tình cảm, suy nghĩ, hồi ức về  làng quê, về quê hương. Tác giả còn dành hẳn những bài chuyên về quê như Đèn quê, Đường quê, Mảnh sân quê, Ngọn khói quê nghèo…

Về chủ đề Tết, tuy chỉ có bốn bài, nhưng tác giả cũng khá dụng công. Anh viết về  “Thương nhớ hoa đào”. Từ những câu thơ của thi sĩ Phạm Tiến Duật tác giả dẫn ta đến chợ hoa Hàng Lược, đến cách chơi hoa của kẻ đại gia và người lao động, rồi liên tưởng đến nạn nhân của vỡ nợ tín dụng đen, dự án ma; hàng ngàn doanh nghiệp phá sản vì bão giá. 

Đức Dũng đi nhiều, đọc nhiều, nhớ nhiều. Những điều đó cộng với sự suy ngẫm, chiêm nghiệm và một ý thức “làm văn” cho thể loại đã làm cho một số bài viết của Đức Dũng thành công, có thể neo đậu trong trái tim bạn đọc khó tính thời @ và tạo ra hiệu ứng xã hội nhất định. Tôi cho rằng đọc tản văn nói chung và tản văn của Đức Dũng nói riêng cần có một tâm thế khác với đọc các thể loại khác. Giống như thưởng thức món cốm mà nhà văn Thạch Lam đã viết: “Cốm không phải thức quà của người vội; ăn cốm phải ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ”. Đọc tản văn cũng vậy. Cũng phải thong thả, vừa đọc nhẩn nha, vừa thưởng thức món quà văn chương tác giả tặng cho người đọc. Hãy cùng tác giả đến bên cánh võng để nhớ lại những trong trẻo, êm ả lời ru: “…bên chiếc nôi đung đưa, trong cánh võng kẽo cà kẽo kẹt. Những cánh võng đay, võng gai, võng dù, võng bạt, nứa tre đã đưa bao tuổi thơ vào cái ngủ đằm sâu, yên bình bên tiếng à ơi của bao thế hệ: mẹ ru con, chị ru em, bà ru cháu – như cội nguồn của tình yêu thương, mạch nguồn của tâm hồn Việt. Theo lời ru, cái cò cái vạc, cái bống cái bang, cái tôm cái tép… cùng bao con vật gần gũi với nhà nông và làng quê Việt cứ lần lượt hiện về”. (Cánh võng - lời ru). Có thể ghé lại ở mảnh sân quê để chiêm ngưỡng những hình ảnh vừa quen vừa lạ: “Trên mảnh sân quê này, những sóng lúa nối tiếp nhau như  những “biển vàng” giống khi còn ngoài đồng vậy. Giữa trưa hè nắng chói chang, bàn chân thô ráp của người nông dân luồn sâu vào từng lớp lúa hột, từ ấm nóng đến bỏng rát để đảo cho lúa mau khô mà niềm vui no ấm dâng trào(…) Sân quê vì thế còn phơi cả nỗi nhọc nhằn, thấm đẫm những giọt mồ hôi mặn chát của mẹ cha ta, anh chị ta, của cả chính ta thời ấu thơ, đèn sách và bao bóng hình thế hệ sau nối tiếp” (Mảnh sân quê). Hoặc suy ngẫm vì sao hoa phượng không chỉ cháy trong mùa thi, mà cháy mãi  trong ta một đời dài dặc: “Một loài hoa như biểu tượng cho một thời không thể nào quên trong mỗi người; một loài hoa mang theo hành trang là học thức và nhân cách để “cất cánh”, hỏi sao không “cháy” mãi trong ta suốt cuộc đời dài dặc, đâu chỉ mùa thi?” (Mùa phượng cháy - mùa thi). Mà cũng có thể  khám phá về cách báo hiếu riêng độc đáo với bậc sinh thành tùy theo hoàn cảnh kinh tế: “Thì ra, con người ta báo hiếu cho cha mẹ cứ đâu phải bằng của ngon, vật lạ, bằng sâm, nhung, thuốc bổ tỳ bổ vị; khao thọ linh đình hoặc tổ chức ma chay phải thật rùm beng mà - chỉ một cây gậy nhỏ gọn, chắc chắn làm điểm tựa… lúc sức tàn lực kiệt, chẳng là hiếu, nghĩa đó sao?” (Chiếc gậy của người con). 

Tản văn cho phép người viết “lan man” liên tưởng. Cốt là sự liên tưởng đó bất ngờ nhưng lại hợp lí, hợp tình, hợp cảnh. Từ chuyện hoa gạo, đom đóm tác giả nghĩ về những bị cáo. Từ chuyện vắng tiếng chim tu hú nghĩ đến chuyện “diệt chủng” các loài chim bằng súng săn.  Từ chuyện cánh võng lời ru nghĩ đến chuyện người mẹ trẻ không biết ru, các đồ chơi phản giáo dục trên nôi tới chuyện bạo lực học đường. Từ chuyện ngọn khói đốt đất hun làm phân bón ruộng nghĩ đến khói đốt đồng, đến khói lam trên mái rạ, đến những cột khói bom thời chống Mĩ, rồi đến các cột khói do bất cẩn gây cháy nổ ở các thành phố, khu công nghiệp mà đài, báo đưa tin. Sự liên tưởng đó làm cho tản văn của Đức Dũng gắn liền với những vấn đề nổi cộm của cuộc sống hiện đại, bên cạnh những hồi ức đẹp đẽ, mơ mộng, trong trẻo của quá khứ.

Một điều thú vị là trong tập tản văn này vẫn len vào một tùy bút. Tùy bút được viết về những dòng sông  là một cách lựa chọn khôn khéo để không trùng lặp, mà lại cho phép ngòi bút tung hoành. Tác giả viết về những con sông trong nhạc, sông trong thơ, sông trong điện ảnh của thế giới và của Việt Nam. Điều khác biệt nữa là Đức Dũng muốn đặt vấn đề về sự ô nhiễm môi trường, sự “bức tử” những dòng sông trên khắp ba miền đất nước, cho nên nhan đề bài tùy bút là Những dòng sông... khóc. Sông khóc bởi vì sự thay đổi bờ bãi do nạn cát tặc, sự ô nhiễm do con người gây ra:

Sông xưa thiếu nước - rác thừa

Bờ xưa đã lở bến xưa đã bồi […]

Người xưa nay đã khác rồi

Hồn sông cũng chết từ hồi phụ nhau

Sông buồn chở nặng thương đau

Chở dòng lệ vắt đỏ mầu máu tim.

Không  hài hước đến tinh quái, không quá thông minh, nhưng đôn hậu, ấm áp, khiêm nhường, thủ thỉ và cũng nhiều lúc thăng hoa.  Đó là phong cách, là tạng Đức Dũng. Bởi vậy, tùy bút  Những dòng sông… khóc và hai mươi bài tản văn trong tập Ngọn khói quê nghèo để lại trong lòng bạn đọc những ấn tượng tốt đẹp về ngòi bút chuyên viết kí với tản văn.