Nhà  thơ Bằng Việt: Giọt nước soi trên tay không cùng mà u sóng bể

"Và o những năm đầu thập kỷ 60, Bằng Việt xuất hiện giữa là ng thơ Việt Nam như một ánh đèn nêông kử³ ảo, tửa ánh sáng trí tuệ, sự mát mẻ của tuổi xuân và  cái dịu dà ng của hồn thơ anh. Với những câu thơ xúc cảm tinh tế, chữ nghĩa lóng lánh, độc giả ấn tượng vử anh như một nhà  thơ trẻ lịch lãm, tà i hoa. Công bằng mà  nói, cho đến hôm nay, nhiửu câu trong số ấy dường như vẫn giữ được sự tươi nguyên, vẫn "nhìn tôi bằng ánh mắt xanh ngăn ngắt", vẫn "là m say", "là m duyên" như sắc phượng hôm xưa, cánh bướm năm nà o, khơi gợi vẻ trong trắng một thời" - Аó là  đoạn trích trong một bà i viết của tôi vử thơ Bằng Việt in trên Báo Người Hà  Nội số ra ngà y 7-11-1993. Аoạn trích nà y đã được Bằng Việt dẫn lại trong một tập thơ tuyển của anh (tập "Thơ Bằng Việt" - NXB Văn học, 2003).

Hình ảnh ánh đèn nêông mà  tôi sử­ dụng trong đoạn văn trên được "gợi ý" chính bởi Bằng Việt. "Trong ánh nêông pha biếc buổi chiửu/ Аến hơi mưa trong khóm hoa mà u tím/ Gáy sách cũ xếp chồng như kỷ niệm/ Lá thiếp mừng đám cưới mát trên tay". Аó là  những câu thơ đẹp một cách đà i các xuất hiện ở thời điểm mà  không ít tác giả trẻ cùng trang lứa với Bằng Việt còn chưa xóa được trên trang phục thơ của mình vết lấm lem bùn đất.

Аúng là  Bằng Việt có những câu thơ rất già u biểu cảm, như những bông hoa gợi nhớ cả cánh đồng, lưu giữ được hương thơm một thời. Аây là  cảnh trí bên một ngôi trường sơ tán trong những năm chống Mử¹: "Аồi trung du phơ phất bóng thông già / Trường sơ tán, hồn trong chiửu lặng gió/ Những trang sách suốt đời đi vẫn nhớ/ Như đám mây ngũ sắc ngủ trong đầu!" (bà i "Nghĩ lại vử Paustovsky"). Còn đây là  một buổi trưa và ng với bao xốn xang thầm ước trong những ngà y cả đất nước gồng mình vật lộn cùng khó khăn giai đoạn trước Аổi mới: "Trưa lặng thầm, hoa tường vi thức dậy/ Nắng đọng mật ngọt ngà o, ngỡ vốc được trên tay/ Những vỉa hè ngân vang trong lòng thà nh phố/ Những thao thức ngây thơ trong mắt lại dâng đầy" (bà i "Hoa tường vi").

Bìa tập "Bằng Việt - tác phẩm chọn lọc" do NXB Hội Nhà  văn ấn hà nh.

Chúng ta từng biết đến nhiửu câu thơ hay viết vử sông Hồng, song hiếm câu thơ nà o giản dị mà  có sức lay động, nói được nhiửu điửu như câu thơ sau đây của Bằng Việt: "Sông Hồng ơi! Giông bão chẳng thay mà u" (bà i "Trở lại trái tim mình"). Cũng vậy, chúng ta từng bắt gặp không ít câu thơ xúc động viết vử tâm trạng "từ giã tuổi thơ", song đọc hai câu: "Аột nhiên nhớ một cơn mưa đêm trung thu/ Chiếc đèn giấy thắp nến ướt rồi, không bao giử còn tuổi đi rước nữa" vẫn khiến tim ta thắt lại ...

Từ nhiửu năm nay, Bằng Việt vẫn được coi là  một trong những tác giả tiêu biểu của lớp nhà  thơ chống Mử¹. Bản thân anh từng phát biểu: "Không nhà  thơ nà o sống hèn đớn, lẩn tránh, đà o ngũ trong thời kử³ ấy mà  lại thà nh một nhà  thơ lớn được". Lần theo những gì Bằng Việt đã viết, ta nhận thấy, có một thời nhà  thơ của chúng ta không hử "nhà n tản", "ăn trên ngồi trốc" như ai đó lầm tưởng.

Trở vử từ "thiên đường của chủ nghĩa xã hội" - cách người ta vẫn gọi nước Nga thời ấy - Bằng Việt xung phong đi là m phóng viên chiến trường (thuộc Ban Tuyên huấn Аoà n bộ 559 - Binh đoà n Trường Sơn), có mặt ở cả những nơi đạn bom khốc liệt. Nhiửu địa danh, sự việc đã được đử cập tới trong thơ Bằng Việt. Tuy nhiên, ở đây như có một "nghịch lý": Mặc dù Bằng Việt sống và  viết đúng như những gì anh nói, song không vì thế mà  âm hưởng của cuộc kháng chiến vang vọng trong thơ anh. Thậm chí, nhớ tới thơ Bằng Việt giai đoạn nà y là  người đọc nhớ tới một không gian khác, với bầu không khí thanh tĩnh, thơ mộng hơn nhiửu. Trần Аăng Khoa từng nêu cảm giác khi đọc thơ Bằng Việt: "Giữa những năm chống Mử¹, với bầu không khí ồn à o súng đạn, khói lử­a, Bằng Việt mang đến cho thơ một khoảng tĩnh mịch, thanh vắng của một tu viện".

Có cảm tưởng "Cuộc sống phải xuyên qua bốn bức tường sách ấy mới đến được với anh". Kể thì mới trông và o những gì Bằng Việt đã là m, đã viết, ta ngỡ Trần Аăng Khoa nói quá. Song lạ thay, đó lại là  một cảm giác có thực. Bởi suy cho cùng, cái còn lại vẫn là  những gì một nhà  thơ lưu dấu ấn trong tâm trí người đọc. Hãy lấy ví dụ từ một trong những bà i thơ nổi tiếng nhất của Bằng Việt thời kử³ nà y - bà i "Vử Nghệ An thăm con" (có chỗ in là  "Vử hửa tuyến thăm con"). Bà i thơ nói cái khắc nghiệt của cuộc sống ở một vùng đất thường xuyên bị bom Mử¹ đánh phá, vậy mà  sao đọc những câu thơ: "Bao lâu cha vắng nhà / Bao lâu con đã sống/ Bao đêm ngoà i biển động/ Pháo sáng xanh vườn sau/ Trăng mà i mòn guốc võng/ Giặc rít ngang trên đầu...", ta lại không hử có cảm giác đây là  vùng "đất nóng". Thậm chí, dù nhà  thơ có mô tả tiếng gầm rít của máy bay địch, song không hử là m bợn lên trong người đọc chút... e sợ. Phải vì hình ảnh vầng trăng đan cà i và o đây khiến bức tranh thơ bỗng trở nên thơ mộng? Hay là  vì giai điệu nhịp nhà ng như đưa võng của khổ thơ khiến nhịp thanh bình trở thà nh nhịp điệu chính của toà n bà i? Chỉ biết là , đọc đoạn thơ trên, cũng như đọc cả bà i thơ, ta thấy âm hưởng chiến tranh gần như không thẩm thấu được và o nguồn mạch bình yên của cuộc sống. Nó không tạo cho ta ấn tượng vử sự "khốc liệt".

Nhân đây tôi cũng xin nêu một cảm giác rất thực là , đọc bà i thơ "Mẹ" - một bà i thơ thường hay được nhắc tới của Bằng Việt, với những đoạn như: "Con bị thương, nằm lại một mùa mưa/ Nhớ dáng mẹ ân cần mà  lặng lẽ/ Nhà  yên ắng, tiếng chân đi rất nhẹ/ Gió từng hồi qua mái lá ùa qua/ Nhớ vườn cây che bóng kín sau nhà / Trái chín rụng suốt mùa thu lộp độp/ Những dãy bưởi sai, những hà ng khế ngọt/ Nhãn đầu mùa, chim đến bói lao xao...", dù phải thừa nhận đó là  những câu rất gợi, song, thay vì việc hình dung ra đó là  những dòng tâm trạng của một người thương binh vừa trải qua những chặng hà nh quân vất vả, những cuộc giao chiến ác liệt, tôi lại thấy ở đó tâm trạng của một nhà  thơ đang lắng lòng với một tâm thế Thiửn để cảm nghe mạch giao hòa của thiên nhiên.

Vậy đấy, có những con người cũng hòa mình và o cuộc chiến như ai, song cái sự "sạch sẽ" một cách bất thường trong trang phục của họ vô tình đã đẩy họ ra... ngoà i lử. Có thể tôi so sánh hơi thô thiển, nhưng quả thật với trường hợp nhập vai nà y, Bằng Việt đã để "lộ tẩy" mình là  một kẻ khác giới. Trước sau, anh là  một nhà  thơ của giới học sinh, sinh viên hơn là  nhà  thơ của... lính.

Nhà  bác học thời cổ đại Archimedes từng tuyên bố: "Nếu cho tôi một đòn bẩy và  một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên". Ngay từ thời trẻ, Bằng Việt đã thể hiện là  một nhà  thơ có học vấn và  có một mử¹ cảm riêng, tinh tế. Vốn liếng sách vở cũng như điửu kiện học tập tại nước ngoà i đã giúp anh mở mang cách nhìn, mà i sắc khả năng suy luận. Аó là  chiếc đòn bẩy của anh. Cái thiếu của anh chính là  điểm tựa. Môi trường văn hóa của đất nước giai đoạn chiến tranh cùng với những đòi hửi nghiêm ngặt của nó không dễ để anh bứt phá, thể hiện hết những gì là  thế mạnh, là  sở trường của mình. Vậy thì anh phải tựa và o các điển tích, và o cuộc đời của các danh nhân văn hóa thế giới để thăng hoa tâm trạng, để tung hứng khả năng sử­ dụng ngôn từ. Bà i "Beethoven và  âm vang hai thế kỷ" đã tập trung nhiửu ưu điểm của Bằng Việt.

Thời gian trôi qua, vấn đử tác giả đặt ra có chỗ đã trở nên khiên cườ¡ng, song những đoạn thơ tả những gì mà  bản Giao hưởng số 5 của Beethoven gợi nên vẫn đem lại cho người đọc cảm giác thật hà o sảng: "Nghĩ chi em, bốn tiếng sấm bão bùng/ Bốn tiếng đập dập vùi số phận/ Bốn cái tát trong cuộc đời gián gậm/ Bốn thanh âm dựng đứng tâm hồn lên". Bạn đọc từng có cảm giác hà o sảng khi nghe Nguyễn Du tả tiếng đà n: "Tiếng khoan như gió thoảng ngoà i/ Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa". Có lẽ mấy câu thơ vừa dẫn của Bằng Việt cũng là  những câu tả âm thanh tạo cho ta một cảm giác phấn khích...

Không thể hiện được trọn vẹn suy nghĩ, cảm xúc của mình, Bằng Việt đã gử­i gắm những khuyết thiếu ấy và o các bà i thơ dịch. Thoạt đầu là  các bà i thơ Nga, chủ yếu  của Olga Bergholtz, của Evgheni Evtushenko, rồi rộng ra là  các nhà  thơ lớn của à‚u, Mử¹.  Аến lúc nà y thì bạn đọc bất ngử nhận thấy, nếu như ở mảng sáng tác, thơ Bằng Việt không nhiửu bà i độc đáo vử ý tưởng, cuốn hút vử giai điệu, đặc biệt là  hiếm bà i toà n bích thì ngược lại, nhiửu bản dịch thơ của Bằng Việt lại quá hoà n hảo, có thể được coi là  mẫu mực, là  hay không kém gì bản gốc (như các bà i "Gử­i Bôrix Coócnilốp", "Mùa lá rụng" của Olga Bergholtz, "Аêm trắng ở àckhăngghen", "Yên lặng", "Chẳng có ai tẻ nhạt mãi trên đời"...của Evtushenko). Nghiễm nhiên, Bằng Việt trở thà nh thần tượng của nhiửu thế hệ bạn đọc.

Kể từ giai đoạn sau Аổi mới tới nay, tiếng thơ Bằng Việt lại tiếp tục mạch suy tưởng - vốn là  thế mạnh của thơ anh thời trẻ. Và  anh đã phần nà o thể hiện được cách nhìn nhận việc đời một cách lịch duyệt của mình qua các bà i "Аọc lại Nguyễn Du", "Rượu của Nguyễn Cao Kử³". Tuy nhiên, không biết có phải vì nhiửu nỗi niửm nhân thế của Bằng Việt vô tình trùng hợp với tâm trạng của các thi nhân thế giới mà  anh đã dịch, và  anh tự thấy như thế là  "quá đủ" nên ở mảng sáng tác, nhiửu chỗ Bằng Việt không tử ra thực sự tâm huyết. Anh viết như một sự điểm xuyết, một sự hắng giọng. Nhiửu bà i anh kể lại sự việc theo kiểu "thông tin báo chí" rồi buông lử­ng phần kết như một sự gợi ý độc giả chứ không đà o sâu phân tích, đẩy vấn đử tới tận cùng. Аiửu nà y có vẻ như là m cho bà i thơ "tự nhiên" hơn, song kử³ thực lắm khi nó khiến nội dung bà i thơ trở nên nhẹ tênh, lụn vụn.

Dẫu sao, những bà i tôi tâm đắc nhất của Bằng Việt thời kử³ nà y chính là  những bà i anh chiêm nghiệm, đúc rút từ những câu chuyện, mối quan hệ có thật trong đời sống thực của anh, kể cả các bà i có tính khơi gợi kỷ niệm xưa cũ, như các bà i "Cứ như không", "Bách thảo"...

Bằng Việt là  một nhà  thơ có cái "nửn" rộng, vững chãi. Song công bằng mà  nói, những bà i thơ gọi là  "đỉnh" của anh không nhiửu và  chắc chắn chúng sẽ còn tiếp tục chịu sự thử­ thách khốc liệt hơn nữa của thời gian. Tuy nhiên, dẫu không phải là  một nhà  thơ có sức vóc vạm vỡ, cáng đáng được nhiửu nhiệm vụ mà  thời đại giao phó, song không thể phủ nhận anh đã để lại cho nửn thơ chúng ta một gương mặt thanh tú. Nửn thơ Việt Nam mấy chục năm qua sẽ thiếu vắng nếu chúng ta thiếu đi một gương mặt thơ của Bằng Việt.

(Viết lần đầu năm 1993, bổ sung và  hoà n chỉnh ngà y 26/3/2012)