Nhà thơ Bằng Việt: Giọt nước soi trên tay không cùng mà u sóng bể

"Và o những năm đầu thập kỷ 60, Bằng Việt xuất hiện giữa là ng thơ Việt Nam như một ánh đèn nêông kử³ ảo, tửa ánh sáng trí tuệ, sự mát mẻ của tuổi xuân và cái dịu dà ng của hồn thơ anh. Với những câu thơ xúc cảm tinh tế, chữ nghĩa lóng lánh, độc giả ấn tượng vử anh như một nhà thơ trẻ lịch lãm, tà i hoa. Công bằng mà nói, cho đến hôm nay, nhiửu câu trong số ấy dường như vẫn giữ được sự tươi nguyên, vẫn "nhìn tôi bằng ánh mắt xanh ngăn ngắt", vẫn "là m say", "là m duyên" như sắc phượng hôm xưa, cánh bướm năm nà o, khơi gợi vẻ trong trắng một thời" - Đó là đoạn trích trong một bà i viết của tôi vử thơ Bằng Việt in trên Báo Người Hà Nội số ra ngà y 7-11-1993. Đoạn trích nà y đã được Bằng Việt dẫn lại trong một tập thơ tuyển của anh (tập "Thơ Bằng Việt" - NXB Văn học, 2003).

Hình ảnh ánh đèn nêông mà tôi sử dụng trong đoạn văn trên được "gợi ý" chính bởi Bằng Việt. "Trong ánh nêông pha biếc buổi chiửu/ Đến hơi mưa trong khóm hoa mà u tím/ Gáy sách cũ xếp chồng như kỷ niệm/ Lá thiếp mừng đám cưới mát trên tay". Đó là những câu thơ đẹp một cách đà i các xuất hiện ở thời điểm mà không ít tác giả trẻ cùng trang lứa với Bằng Việt còn chưa xóa được trên trang phục thơ của mình vết lấm lem bùn đất.

Đúng là Bằng Việt có những câu thơ rất già u biểu cảm, như những bông hoa gợi nhớ cả cánh đồng, lưu giữ được hương thơm một thời. Đây là cảnh trí bên một ngôi trường sơ tán trong những năm chống Mử¹: "Đồi trung du phơ phất bóng thông già / Trường sơ tán, hồn trong chiửu lặng gió/ Những trang sách suốt đời đi vẫn nhớ/ Như đám mây ngũ sắc ngủ trong đầu!" (bà i "Nghĩ lại vử Paustovsky"). Còn đây là một buổi trưa và ng với bao xốn xang thầm ước trong những ngà y cả đất nước gồng mình vật lộn cùng khó khăn giai đoạn trước Đổi mới: "Trưa lặng thầm, hoa tường vi thức dậy/ Nắng đọng mật ngọt ngà o, ngỡ vốc được trên tay/ Những vỉa hè ngân vang trong lòng thà nh phố/ Những thao thức ngây thơ trong mắt lại dâng đầy" (bà i "Hoa tường vi").

Bìa tập "Bằng Việt - tác phẩm chọn lọc" do NXB Hội Nhà văn ấn hà nh.

Chúng ta từng biết đến nhiửu câu thơ hay viết vử sông Hồng, song hiếm câu thơ nà o giản dị mà có sức lay động, nói được nhiửu điửu như câu thơ sau đây của Bằng Việt: "Sông Hồng ơi! Giông bão cháº³ng thay mà u" (bà i "Trở lại trái tim mình"). Cũng vậy, chúng ta từng bắt gặp không ít câu thơ xúc động viết vử tâm trạng "từ giã tuổi thơ", song đọc hai câu: "Đột nhiên nhớ một cơn mưa đêm trung thu/ Chiếc đèn giấy thắp nến ướt rồi, không bao giử còn tuổi đi rước nữa" vẫn khiến tim ta thắt lại ...

Từ nhiửu năm nay, Bằng Việt vẫn được coi là một trong những tác giả tiêu biểu của lớp nhà thơ chống Mử¹. Bản thân anh từng phát biểu: "Không nhà thơ nà o sống hèn đớn, lẩn tránh, đà o ngũ trong thời kử³ ấy mà lại thà nh một nhà thơ lớn được". Lần theo những gì Bằng Việt đã viết, ta nhận thấy, có một thời nhà thơ của chúng ta không hử "nhà n tản", "ăn trên ngồi trốc" như ai đó lầm tưởng.

Trở vử từ "thiên đường của chủ nghĩa xã hội" - cách người ta vẫn gọi nước Nga thời ấy - Bằng Việt xung phong đi là m phóng viên chiến trường (thuộc Ban Tuyên huấn Đoà n bộ 559 - Binh đoà n Trường Sơn), có mặt ở cả những nơi đạn bom khốc liệt. Nhiửu địa danh, sự việc đã được đử cập tới trong thơ Bằng Việt. Tuy nhiên, ở đây như có một "nghịch lý": Mặc dù Bằng Việt sống và viết đúng như những gì anh nói, song không vì thế mà âm hưởng của cuộc kháng chiến vang vọng trong thơ anh. Thậm chí, nhớ tới thơ Bằng Việt giai đoạn nà y là người đọc nhớ tới một không gian khác, với bầu không khí thanh tĩnh, thơ mộng hơn nhiửu. Trần Đăng Khoa từng nêu cảm giác khi đọc thơ Bằng Việt: "Giữa những năm chống Mử¹, với bầu không khí ồn à o súng đạn, khói lửa, Bằng Việt mang đến cho thơ một khoảng tĩnh mịch, thanh vắng của một tu viện".

Có cảm tưởng "Cuộc sống phải xuyên qua bốn bức tường sách ấy mới đến được với anh". Kể thì mới trông và o những gì Bằng Việt đã là m, đã viết, ta ngỡ Trần Đăng Khoa nói quá. Song lạ thay, đó lại là một cảm giác có thực. Bởi suy cho cùng, cái còn lại vẫn là những gì một nhà thơ lưu dấu ấn trong tâm trí người đọc. Hãy lấy ví dụ từ một trong những bà i thơ nổi tiếng nhất của Bằng Việt thời kử³ nà y - bà i "Vử Nghệ An thăm con" (có chỗ in là "Vử hửa tuyến thăm con"). Bà i thơ nói cái khắc nghiệt của cuộc sống ở một vùng đất thường xuyên bị bom Mử¹ đánh phá, vậy mà sao đọc những câu thơ: "Bao lâu cha vắng nhà / Bao lâu con đã sống/ Bao đêm ngoà i biển động/ Pháo sáng xanh vườn sau/ Trăng mà i mòn guốc võng/ Giặc rít ngang trên đầu...", ta lại không hử có cảm giác đây là vùng "đất nóng". Thậm chí, dù nhà thơ có mô tả tiếng gầm rít của máy bay địch, song không hử là m bợn lên trong người đọc chút... e sợ. Phải vì hình ảnh vầng trăng đan cà i và o đây khiến bức tranh thơ bỗng trở nên thơ mộng? Hay là vì giai điệu nhịp nhà ng như đưa võng của khổ thơ khiến nhịp thanh bình trở thà nh nhịp điệu chính của toà n bà i? Chỉ biết là , đọc đoạn thơ trên, cũng như đọc cả bà i thơ, ta thấy âm hưởng chiến tranh gần như không thẩm thấu được và o nguồn mạch bình yên của cuộc sống. Nó không tạo cho ta ấn tượng vử sự "khốc liệt".

Nhân đây tôi cũng xin nêu một cảm giác rất thực là , đọc bà i thơ "Mẹ" - một bà i thơ thường hay được nhắc tới của Bằng Việt, với những đoạn như: "Con bị thương, nằm lại một mùa mưa/ Nhớ dáng mẹ ân cần mà lặng lẽ/ Nhà yên ắng, tiếng chân đi rất nhẹ/ Gió từng hồi qua mái lá ùa qua/ Nhớ vườn cây che bóng kín sau nhà / Trái chín rụng suốt mùa thu lộp độp/ Những dãy bưởi sai, những hà ng khế ngọt/ Nhãn đầu mùa, chim đến bói lao xao...", dù phải thừa nhận đó là những câu rất gợi, song, thay vì việc hình dung ra đó là những dòng tâm trạng của một người thương binh vừa trải qua những chặng hà nh quân vất vả, những cuộc giao chiến ác liệt, tôi lại thấy ở đó tâm trạng của một nhà thơ đang lắng lòng với một tâm thế Thiửn để cảm nghe mạch giao hòa của thiên nhiên.

Vậy đấy, có những con người cũng hòa mình và o cuộc chiến như ai, song cái sự "sạch sẽ" một cách bất thường trong trang phục của họ vô tình đã đẩy họ ra... ngoà i lử. Có thể tôi so sánh hơi thô thiển, nhưng quả thật với trường hợp nhập vai nà y, Bằng Việt đã để "lộ tẩy" mình là một kẻ khác giới. Trước sau, anh là một nhà thơ của giới học sinh, sinh viên hơn là nhà thơ của... lính.

Nhà bác học thời cổ đại Archimedes từng tuyên bố: "Nếu cho tôi một đòn bẩy và một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng trái đất lên". Ngay từ thời trẻ, Bằng Việt đã thể hiện là một nhà thơ có học vấn và có một mử¹ cảm riêng, tinh tế. Vốn liếng sách vở cũng như điửu kiện học tập tại nước ngoà i đã giúp anh mở mang cách nhìn, mà i sắc khả năng suy luận. Đó là chiếc đòn bẩy của anh. Cái thiếu của anh chính là điểm tựa. Môi trường văn hóa của đất nước giai đoạn chiến tranh cùng với những đòi hửi nghiêm ngặt của nó không dễ để anh bứt phá, thể hiện hết những gì là thế mạnh, là sở trường của mình. Vậy thì anh phải tựa và o các điển tích, và o cuộc đời của các danh nhân văn hóa thế giới để thăng hoa tâm trạng, để tung hứng khả năng sử dụng ngôn từ. Bà i "Beethoven và âm vang hai thế kỷ" đã tập trung nhiửu ưu điểm của Bằng Việt.

Thời gian trôi qua, vấn đử tác giả đặt ra có chỗ đã trở nên khiên cườ¡ng, song những đoạn thơ tả những gì mà bản Giao hưởng số 5 của Beethoven gợi nên vẫn đem lại cho người đọc cảm giác thật hà o sảng: "Nghĩ chi em, bốn tiếng sấm bão bùng/ Bốn tiếng đập dập vùi số phận/ Bốn cái tát trong cuộc đời gián gậm/ Bốn thanh âm dựng đứng tâm hồn lên". Bạn đọc từng có cảm giác hà o sảng khi nghe Nguyễn Du tả tiếng đà n: "Tiếng khoan như gió thoảng ngoà i/ Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa". Có lẽ mấy câu thơ vừa dẫn của Bằng Việt cũng là những câu tả âm thanh tạo cho ta một cảm giác phấn khích...

Không thể hiện được trọn vẹn suy nghĩ, cảm xúc của mình, Bằng Việt đã gửi gắm những khuyết thiếu ấy và o các bà i thơ dịch. Thoạt đầu là các bà i thơ Nga, chủ yếu của Olga Bergholtz, của Evgheni Evtushenko, rồi rộng ra là các nhà thơ lớn của à‚u, Mử¹. Đến lúc nà y thì bạn đọc bất ngử nhận thấy, nếu như ở mảng sáng tác, thơ Bằng Việt không nhiửu bà i độc đáo vử ý tưởng, cuốn hút vử giai điệu, đặc biệt là hiếm bà i toà n bích thì ngược lại, nhiửu bản dịch thơ của Bằng Việt lại quá hoà n hảo, có thể được coi là mẫu mực, là hay không kém gì bản gốc (như các bà i "Gửi Bôrix Coócnilốp", "Mùa lá rụng" của Olga Bergholtz, "Đêm trắng ở àckhăngghen", "Yên lặng", "Cháº³ng có ai tẻ nhạt mãi trên đời"...của Evtushenko). Nghiễm nhiên, Bằng Việt trở thà nh thần tượng của nhiửu thế hệ bạn đọc.

Kể từ giai đoạn sau Đổi mới tới nay, tiếng thơ Bằng Việt lại tiếp tục mạch suy tưởng - vốn là thế mạnh của thơ anh thời trẻ. Và anh đã phần nà o thể hiện được cách nhìn nhận việc đời một cách lịch duyệt của mình qua các bà i "Đọc lại Nguyễn Du", "Rượu của Nguyễn Cao Kử³". Tuy nhiên, không biết có phải vì nhiửu nỗi niửm nhân thế của Bằng Việt vô tình trùng hợp với tâm trạng của các thi nhân thế giới mà anh đã dịch, và anh tự thấy như thế là "quá đủ" nên ở mảng sáng tác, nhiửu chỗ Bằng Việt không tử ra thực sự tâm huyết. Anh viết như một sự điểm xuyết, một sự hắng giọng. Nhiửu bà i anh kể lại sự việc theo kiểu "thông tin báo chí" rồi buông lửng phần kết như một sự gợi ý độc giả chứ không đà o sâu phân tích, đẩy vấn đử tới tận cùng. Điửu nà y có vẻ như là m cho bà i thơ "tự nhiên" hơn, song kử³ thực lắm khi nó khiến nội dung bà i thơ trở nên nhẹ tênh, lụn vụn.

Dẫu sao, những bà i tôi tâm đắc nhất của Bằng Việt thời kử³ nà y chính là những bà i anh chiêm nghiệm, đúc rút từ những câu chuyện, mối quan hệ có thật trong đời sống thực của anh, kể cả các bà i có tính khơi gợi kỷ niệm xưa cũ, như các bà i "Cứ như không", "Bách thảo"...

Bằng Việt là một nhà thơ có cái "nửn" rộng, vững chãi. Song công bằng mà nói, những bà i thơ gọi là "đỉnh" của anh không nhiửu và chắc chắn chúng sẽ còn tiếp tục chịu sự thử thách khốc liệt hơn nữa của thời gian. Tuy nhiên, dẫu không phải là một nhà thơ có sức vóc vạm vỡ, cáng đáng được nhiửu nhiệm vụ mà thời đại giao phó, song không thể phủ nhận anh đã để lại cho nửn thơ chúng ta một gương mặt thanh tú. Nửn thơ Việt Nam mấy chục năm qua sẽ thiếu vắng nếu chúng ta thiếu đi một gương mặt thơ của Bằng Việt.

(Viết lần đầu năm 1993, bổ sung và hoà n chỉnh ngà y 26/3/2012)