Hơn 200 năm tiếp nhận Cung oán ngâm khúc

PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn| 14/11/2022 09:47

Bậc thi bá Nguyễn Gia Thiều (1741 - 1898), quê xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành (Bắc Ninh) nổi tiếng hay chữ, sáng tác rất nhiều, có tập thơ chữ Hán “Ôn Như thi tập” (Tập thơ Ôn Như) - tiền và hậu tập - gồm hàng ngàn bài.

cung-oan-ngam-khuc(1).jpg
Thi phẩm Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều

Tiếc thay, hiện tại không thể tìm thấy chút dấu vết gì. Ngoài ra còn có “Tây Hồ thi tập” (Tập thơ làm ở Hồ Tây), có thơ trong “Tứ Trai thi tập” (Tập thơ Tứ Trai) của bốn anh em, hai tập này cũng tàn khuyết hầu hết, chỉ còn vài bài chép trong Tạp ký (Ghi chép tản mạn) của Lý Văn Phức (1785 - 1849) và khoảng mươi khổ thơ trích dẫn lẻ tẻ trong Nguyễn Gia phả ký (Ghi chép thế phả họ Nguyễn Gia). Chính vì vậy mà thư mục Nguyễn Gia Thiều trong kho sách Hán Nôm hiện tại khá đơn giản. Và cho dù tài thơ của Nguyễn Gia Thiều được Lý Văn Phức đánh giá: “Thiên đoàn bách luyện, ngữ ngữ kinh nhân” (Trăm nghìn lần tôi luyện, từng lời khiến người ta phải kinh sợ) thì nay cũng chỉ biết chủ yếu về tác phẩm bất hủ “Cung oán ngâm khúc”. Mà lịch sử giới thiệu, nghiên cứu tác phẩm này cũng trải qua nhiều thăng trầm, khen chê lúc có vẻ “công bằng”, khi thiên lệch.


Tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” hiện còn 9 bản chép tay và khắc in khác nhau và bản in chữ Quốc ngữ sớm nhất có nhan đề “Cung oán ngâm khúc diễn ca quốc ngữ và chú giải các điển tích” do Nguyễn Văn Vĩnh thực hiện (1911), sau này được tái bản và dịch ra nhiều ngôn ngữ như Pháp, Nga, Đức, Anh,… Tuy nhiên có một nghịch lý, trước năm 1954, việc giới thiệu, xuất bản, giảng dạy “Cung oán ngâm khúc” được tiến hành khá rộng rãi. Năm 1943, sách giáo khoa “Việt Nam văn học sử yếu” của Dương Quảng Hàm đã giới thiệu và nhận xét: “Lời văn thì rõ là của bậc túc nho uẩn súc: đặt câu thì gọt giũa, cao kỳ; diễn ý thì dùng nhiều chữ bóng bẩy và nhiều điển cố. Thứ nhất là trong những đoạn tả nỗi buồn rầu của người cung phi thì giọng văn réo rắt, thật tả hết nỗi đau khổ, bực dọc của một người đàn bà còn trẻ mà bị giam hãm trong cảnh lẻ loi lạnh lùng. Văn Nôm trong cuốn ấy thật đã tới một trình độ rất cao” (1943)…
Từ sau 1954, tình hình có khác. Ở đô thị miền Nam, “Cung oán ngâm khúc” được giảng dạy ở hầu khắp các bậc phổ thông và đại học nên việc xuất bản và nghiên cứu tác phẩm cũng dễ dàng, với tên tuổi những  Nguyễn Văn Diêu, Phạm Thế Ngũ, Bùi Đức Tịnh, Trần Cửu Chấn, Lê Tâm, Thuần Phong… Ở miền Bắc, trong một thời gian dài tác phẩm này cũng chịu số phận là “có vấn đề”, nhiều “độc tố”, nhân sinh quan, vũ trụ quan yếm thế, tiêu cực và đề cập đến nhiều khía cạnh nhục cảm - một phương diện được coi là cấm kỵ, cho nên tác phẩm và tác giả bị loại ra khỏi sách giáo khoa, thậm chí ngay ở bậc đại học cũng chỉ được giới thiệu sơ lược. Từ khoảng thập niên tám mươi lại đây, tình hình có khác, thơ ông được giới thiệu, giảng dạy trong cấp PTTH (lớp 10) và cao đẳng, đại học với quan điểm tiếp cận khoa học hơn.

img-0798.jpg
cung-oan-ngam-khuc-2.jpg
cung-oan-ngam-khuc-3.jpg


Trên thực tế, phải đến năm 1991, nhân kỷ niệm 250 năm sinh Nguyễn Gia Thiều, một lễ kỷ niệm và hội thảo khoa học đã được tổ chức tại quê hương nhà thơ là một sự kiện văn hóa lớn, đánh dấu bước chuyển quan trọng trong phương hướng tiếp nhận tác phẩm “Cung oán ngâm khúc” cũng như tìm hiểu con người xã hội và nghệ sĩ Nguyễn Gia Thiều. Kết quả nghiên cứu được đúc kết theo ba chủ đề lớn: Môi trường địa - văn hóa và thời đại lịch sử “đã sản sinh ra Nguyễn Gia Thiều, tạo nên tầm vóc tư tưởng cũng như cốt cách văn hóa đặc biệt”; Tìm hiểu ý nghĩa đích thực của thông điệp nghệ thuật Nguyễn Gia Thiều gửi gắm qua cách hiểu hình tượng người cung nữ trong “Cung oán ngâm khúc”; Xem xét những sáng tạo mới mẻ của Nguyễn Gia Thiều về mặt thể loại, phong cách và ngôn ngữ nghệ thuật qua khúc ngâm…


Đề tài cung nữ là đề tài có truyền thống lâu đời ở Trung Hoa và ngay ở Việt Nam, Nguyễn Gia Thiều cũng không phải là người đầu tiên khám phá, khai thác nhưng với “Cung oán ngâm khúc”, ông thực sự là nhà thơ vượt lên trên tất cả, đến mức mỗi khi nhắc đến đề tài này, văn giới nghĩ ngay đến tác phẩm của ông. Có hai loại ý kiến: Nhà thơ không gửi gắm tâm sự về thời cuộc và ngược lại. Quan điểm thứ nhất cho rằng Nguyễn Gia Thiều viết “Cung oán ngâm khúc” thuần túy nói về số phận người cung nữ, không nhằm gửi gắm tâm sự gì (Dương Quảng Hàm, Thuần Phong… Dương Quảng Hàm viết: “Đề mục ấy có lẽ không liên lạc gì với thân thế tác giả và các việc xảy ra trong nước hồi bấy giờ. Duy ta nhận thấy có nhiều thi sĩ đương thời cũng đem đề mục ấy ra ngâm vịnh” (1943). Thứ hai, theo dòng chủ lưu, có thể nói nhận thức ý nghĩa hình tượng người cung nữ trong “Cung oán ngâm khúc” mới là vấn đề có lịch sử nghiên cứu vào loại lâu đời nhất. Các nhà nghiên cứu lâu nay đều đứng trước một hiện tượng rất khó lý giải: Nhân vật nàng cung nữ của Nguyễn Gia Thiều triết lý quá cao siêu, lời lẽ quá già so với tuổi, cũng như tác giả đã để cho cung nữ có những hành vi vượt ra khỏi khung qui chuẩn người phụ nữ phương Đông đã trở thành “những ước lệ nghiêm ngặt của nghệ thuật phong kiến” và được gói gọn trong bốn chữ “công - dung - ngôn - hạnh”. Tiêu biểu cho khuynh hướng này là các tác giả Tôn Thất Lương, Phạm Thế Ngũ, Nguyễn Quang Khải, Trần Thị Băng Thanh, Đặng Thanh Lê, Nguyễn Duy Kha… Các công trình nghiên cứu đều cố gắng tập trung lý giải nguyên nhân Nguyễn Gia Thiều để cho chủ thể trữ tình “lấn sân” sang ranh giới của nhân vật. Đặng Thanh Lê xác định “Cung oán ngâm khúc” có tính chất nhiều chủ đề, không chỉ có một dòng cảm xúc chủ đạo mà có hai dòng cảm xúc trữ tình đan xen nhau. Đó là ông vừa có phong cách triết học trong cảm hứng văn học và phong cách văn học trong nhận thức triết học. Và do hai dòng cảm xúc cùng “điều khiển” ngòi bút của Nguyễn Gia Thiều nên tác phẩm có một nội dung phản ánh luôn luôn phát triển theo hướng “mở”, phản ánh được chiều sâu số phận con người và nhiều vấn đề của hiện thực xã hội rộng lớn...


Xác định “Cung oán ngâm khúc” đặt trong mối quan hệ với sự hình thành, phát triển thể loại song thất lục bát - một trong số các thể loại nội sinh, mang tính chất dân tộc đậm nét cũng là một hướng nghiên cứu có nhiều kết quả sắc nét. Từ hướng tiếp cận, lý giải tác phẩm trong chính hình thức thể loại sẽ cho thấy một “Cung oán ngâm khúc” với những giá trị vĩnh cửu, đạt tới sự ổn định của thể ngâm khúc và có vị trí quan trọng trong lịch sử thể loại. Đặng Thanh Lê đúc kết: “Một thời đại đầy biến động, kinh thiên động địa. Một thân thế đắc thất, nổi chìm đa dạng. Một tài năng văn võ kiêm toàn. Một tài hoa phong phú, văn thơ nhạc, họa, kiến trúc. Và những tâm tư phức tạp đối diện cuộc sống đương thời… Tất cả kết tinh thành cảm hứng sáng tác mang màu sắc, phong cách độc đáo Nguyễn Gia Thiều ở qui mô dung lượng đề tài, chủ đề, ở tính tổng hợp của hình tượng trữ tình và ở phong cách ngôn ngữ giàu sức biểu hiện mạnh mẽ” (1991).


Với các hướng nghiên cứu được đúc kết như trên, vậy thì ý nghĩa vị trí Nguyễn Gia Thiều trong sự nghiệp thi ca thế kỷ XVIII được đánh giá ra sao? Lâu nay các nhà nghiên cứu đều thống nhất trong xác định giá trị nội dung của “Cung oán ngâm khúc” không chỉ nói lên thân phận hẩm hiu, cay đắng của người cung nữ mà nổi trên trên hết là “một tiếng nói tố cáo xã hội” (Phạm Thế Ngũ). Các vấn đề phản ánh trong tác phẩm đều ít nhiều có liên quan đến “một trạng thái xã hội lúc bấy giờ”, nhà thơ đã nói hộ người cung nữ “cái tâm sự oán hận sầu tủi” và qua người cung nữ, “kêu lên giùm người phụ nữ trong xã hội phong kiến tiếng kêu đả đảo một chế độ vô nhân đạo đối với nhân phẩm và tình cảm con người” (Nguyễn Lộc). Các nhà nghiên cứu còn tìm thấy sự “liên thông tâm trạng” khá rõ trong các bài thơ như “Bảo cam ra hái hoa” với “Cung oán ngâm khúc”. Trên phương diện nghệ thuật, từ các nhà Hán Nôm đầu thế kỷ XX như Đinh Xuân Hội, Trúc Khê, Dương Quảng Hàm, Vân Bình Tôn Thất Lương, Lê Văn Hòe, Thuần Phong, Hà Như Chi… và nhiều nhà nghiên cứu đương đại cũng đều rất chú trọng khảo sát tư tưởng nghệ thuật của Nguyễn Gia Thiều và thống nhất cao trong nhận định giá trị nghệ thuật đặc sắc của “Cung oán ngâm khúc”. Khảo sát các phương diện thể thơ, kết cấu, chương pháp và tự pháp tác phẩm, Thuần Phong nhấn mạnh: “Sở dĩ áng văn có sức lôi cuốn như thế là nhờ ở nghệ thuật của tác giả đạt đến mức tuyệt vời, tác giả đã áp dụng các phương pháp hành văn một cách tuyệt xảo” (1956). Nguyễn Lộc cũng đặc biệt đề cao ngòi bút Nguyễn Gia Thiều ở tính chất “quý tộc” cao sang: “Đọc Cung oán ngâm khúc người ta dễ có cảm tưởng như đi vào một ngôi đền vàng son lộng lẫy, có phượng múa rồng bay, chạm trổ cực kỳ tinh vi, khéo léo. Trong đền lúc nào cũng thoang thoảng vị hương trầm… Nguyễn Gia Thiều đã thể hiện đầy đủ nhất, đậm nét nhất những đặc trưng của một nghệ thuật có tính chất quý tộc” (1976)… Thậm chí vấn đề nhục cảm trong “Cung oán ngâm khúc” lâu nay còn gây tranh cãi thì tác giả Nguyễn Ngọc Bích với bài viết Đạo Phật, tính dục và âm nhạc tính trong “Cung oán ngâm khúc” lại đưa đến một cách nhìn mới mẻ, thẳng thắn, khoa học và khẳng định vị trí “vô tiền khoáng hậu” của những đoạn miêu tả cái đẹp của dục tính trong “Cung oán ngâm khúc”, “chỉ có thể sánh với văn học Phật giáo Mật tông Tây Tạng mà thôi”. Ngoài ra, ông còn khảo sát các thể thơ Việt Nam và ngôn ngữ sử dụng trong tác phẩm, nhà nghiên cứu đã “tìm ra manh mối và cấu trúc của thi phẩm” - đó là “một bản nhạc giao hưởng, một tác phẩm mà ta có thể tả được bằng cách gọi tiếng Pháp là “poème symphonique” chứ không phải chỉ thuần thúy là một bài thơ” (2005). Trần Thị Băng Thanh lại có phát hiện mới mẻ khi cho rằng kết cấu đảo ngược trật tự thời gian với sự tham gia của hồi ức đã khiến cho “Cung oán ngâm khúc” có dáng vẻ của thủ pháp đồng hiện trong văn học phương Tây… Các ý kiến trên cơ bản đã được tích hợp trong sách “Nguyễn Gia Thiều - Tác gia và tác phẩm” (Nguyễn Hữu Sơn - Đặng Thị Hảo tuyển chọn, giới thiệu. NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2019, 462 trang) có ý nghĩa như một sự tổng kết về lịch trình hai trăm nghiên cứu Nguyễn Gia Thiều và thi phẩm “Cung oán ngâm khúc”.

Bài liên quan
  • 10 cuốn sách về nghề thầy
    Nhân dịp 20/11/2022, Nxb Phụ nữ Việt Nam lựa chọn và giới thiệu 10 đầu sách nói về nghề giáo và sự ảnh hưởng của giáo dục đối với xã hội. Người Hà Nội xin gửi tới độc giả thông tin về 10 đầu sách này với hi vọng đây sẽ là những thông tin hữu ích cho độc giả trong tuần lễ mà cả nước hướng tới ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11).
(0) Bình luận
  • Dòng chảy hiện sinh trong thơ hiện đại Việt Nam
    Trong triết học phương Tây hiện đại, chủ nghĩa hiện sinh nổi bật như một cuộc đối thoại sâu sắc với thân phận con người, đặt ra những câu hỏi day dứt về sự tồn tại và mối quan hệ giữa cái hữu hạn - cái vô cùng.
  • Tổ quốc trong sáng tác của các cây bút trẻ
    Trong trái tim mỗi người con nước Việt, bóng hình đẹp đẽ và thiêng liêng, kiêu hùng và nhân hậu chính là Tổ quốc. Tổ quốc rạng ngời trên trang viết của bao thế hệ đi trước, rồi được kế thừa bởi thế hệ trẻ hôm nay. Mỗi tác giả có một cách thể hiện khác nhau về đề tài Tổ quốc, mỗi tác phẩm là một nét vẽ riêng về dáng hình Việt Nam, góp phần hình thành nên diện mạo chung của đất nước tráng lệ và linh thiêng trong văn chương nghệ thuật. Tiếp nối sự thành công và dấu ấn sâu đậm mà những cây bút thời kỳ trước ma
  • “Ngày về” - lời ru giàu cảm xúc về làng quê Việt Nam
    “Ngày về” được mở đầu bằng hình ảnh quen thuộc, dễ nhận thấy nhất của làng quê Việt Nam với những giá trị truyền thống thiêng liêng: “Cây đa, bến nước, sân đình/ Con đường gạch lát nối tình xóm thôn”.
  • “Bay qua Hồ Gươm” - trò chuyện cùng Hà Nội, về Hà Nội
    “Mơ là bồ câu trắng/ Bay qua Hồ Gươm xanh”, tác giả Huỳnh Mai Liên đã bật lên khao khát muốn được trở thành cánh chim nhẹ nhàng và tự do khám phá bầu trời Hà Nội ở cuối bài thơ Bay qua Hồ Gươm (cũng là tên tập thơ). Dường như cũng từ giấc mơ này, nhà thơ đã viết ra những vần thơ kể chuyện dẫn lối người đọc ngắm nhìn Hà Nội từ cao đến thấp, từ xa đến gần.
  • Thơ truyền thống trong thời đại số
    Thơ truyền thống là loại thơ viết theo đúng niêm luật, thường bó buộc trong các thể loại: Lục bát, Đường luật (Nhất, tam ngũ bất luận), song thất lục bát, thơ (bốn, năm, sáu, bẩy, tám) chữ… phải có vần điệu, cấu tứ rõ ràng và ngôn từ là phương tiện để nhà thơ biểu đạt, giãi bày tình cảm, tư tưởng tinh thần của tác giả. Trong thời đại số, thơ truyền thống vẫn được nhiều tác giả tiếp nối nhưng theo một hình thức mới, nội dung mới và nhà thơ không bị giới hạn bởi bất kỳ khuôn phép nào.
  • 50 năm văn học Việt Nam từ 1975: Thành tựu và xu thế
    Hội nghị Lý luận, phê bình Văn học lần thứ V diễn ra ngày 27/11 tại Hà Nội, quy tụ những nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ và nhà phê bình hàng đầu. Với chủ đề “50 năm văn học Việt Nam từ 1975: Thành tựu và xu thế”, hội nghị đã làm nổi bật bức tranh toàn cảnh văn học Việt Nam...
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Thành phố bình yên
    Là dân “ngụ cư”, mới chỉ sống ở Hà Nội hơn nửa thế kỷ nhưng mỗi khi có việc phải xa Hà Nội dăm bữa nửa tháng, tôi đã nôn nao nhớ nơi này. Có lần đến Sài Gòn một tuần, vì nhớ Hà Nội quá, tôi đã một mình lang thang qua nhiều con phố để mong tìm thấy cảm giác thân quen. Rồi khi bắt gặp cái ngõ nhỏ chờ đợi ấy, tôi như vỡ ra một điều: tôi yêu vẻ bình dị, tĩnh lặng của những ngôi nhà, mái ngói, hàng cây…
  • Đình Hiệp - nét xưa bên dòng sông Đáy
    Làng Hạ Hiệp (tên gọi cổ xưa là kẻ Hiệp), xã Liên Hiệp, huyện Phúc Thọ là một trong số ít những ngôi làng Việt cổ nằm bên hữu ngạn sông Đáy còn lưu giữ được nhiều nét văn hóa đặc sắc của xứ Đoài nói riêng và của đồng bằng Bắc Bộ nói chung. Trong đó nổi bật là ngôi đình cổ kính, linh thiêng thờ Thành hoàng Hoàng Đạo - một danh tướng nổi tiếng của Hai Bà Trưng.
  • [Podcast] Đậm nét thanh lịch trong Tết Nguyên tiêu của người Hà Nội
    Người xưa có câu "Cúng cả năm không bằng rằm tháng Giêng" để nói về tầm quan trọng của Tết Nguyên tiêu – một ngày lễ trọng trong năm của văn hóa truyền thống Việt. Chính vì vậy, vào Rằm tháng Giêng hầu hết các gia đình đều chuẩn bị chu đáo để làm lễ. Đi lễ đền, chùa ngày rằm không chỉ là việc gìn giữ nét đẹp truyền thống của người Việt mà còn của người Tràng An – Hà Nội nói riêng. Sự thanh lịch văn minh của người Hà Nội được thể hiện qua những nét ứng xử đẹp khi đến lễ chùa, hay sắp mâm cỗ cúng vào ngày Rằm tháng Giêng. Trong chuyên mục “Chuyện người Hà Nội” ngày hôm nay cúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về phong tục ăn Tết nguyên tiêu của người Hà Nội.
  • Lan toả giá trị đẹp qua Cuộc thi Sáng tác và Biểu diễn ca khúc về ngành Y tế
    Ngày 14/2, tại trường quay ngoài trời của Đài Truyền hình Việt Nam (số 43 Nguyễn Chí Thanh, Ba Đình, Hà Nội), Công đoàn Y tế Việt Nam phối hợp với Bộ Y tế, Hội Nhạc sĩ Việt Nam và Ban Sản xuất các chương trình giải trí, Đài Truyền hình Việt Nam (VTV3) tổ chức Lễ trao giải Cuộc thi Sáng tác và Biểu diễn ca khúc về ngành Y tế.
  • Quận Thanh Xuân: Tiếp tục triển khai các giải pháp đảm bảo an toàn thực phẩm mùa lễ hội và năm 2025
    Thông tin từ UBND quận Thanh Xuân (TP. Hà Nội) vừa cho biết, mùa lễ hội xuân Ất Tỵ và trong năm 2025, quận đã, đang tiếp tục tập trung triển khai nhiều giải pháp để đảm bảo an toàn thực phẩm (ATTP) trên địa bàn.
Đừng bỏ lỡ
Hơn 200 năm tiếp nhận Cung oán ngâm khúc
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO