Chuyện lạ quanh ngôi nhà  của thi hà o Nguyễn Khuyến

Giải m㝠vườn Bùi

Khu vườn trở nên xanh mướt khi bén hơi xuân. à”ng Nguyễn Thanh Tùng hậu duệ đời thứ 5 của nhà  thơ Nguyễn Khuyến, dẫn tôi thăm vườn. Vườn Bùi chốn cũ; Bốn mươi năm lại lụ khụ vử đây, Nguyễn Khuyến đã viết như vậy và o năm 1884 khi vừa tròn 50 tuổi, cáo bệnh, trả chức quan tổng đốc Sơn Hưng Tuyên (Sơn Tây, Hưng Hoá, Tuyên Quang), vử với mảnh đất cha ông sống cuộc đời thanh bạch, vui thú điửn viên.

Nhà  Nguyễn Khuyến.

Vì sao lại gọi là  vườn Bùi? àt ai để ý giữa những cây lưu niên nhãn na, vú sữa, ngâu, bưởi cùng cúc, đà o, hồng, lan, có một cây vối già  khẳng khiu nép ở góc vườn. Bậc túc nho Nguyễn Khuyễn vẫn thường uống thứ nước dân dã nà y.

Nhưng còn một lý do sâu xa hơn thế. Quê gốc ở Treo Vọt, Can Lộc, Hà  Tĩnh di cư ra Yên Аổ cho đến đời Nguyễn Khuyến thì được trăm năm. Người xứ Nghệ gọi cây vối là  cây Bùi. Danh xưng vườn Bùi để con cháu không quên quê cũ.

Cổng và o nhà  Nguyễn Khuyến rêu phong, cổ kính, ở trên có ba chữ nho Môn Tử­ Môn. à”ng Tùng thuyết minh: Môn Tử­ môn có nghĩa là  cử­a ra và o của học trò. Аây là  một lời răn dạy nghiêm khắc vử đạo là m trò. Trước khi và o nhà  thầy cho dù là  quan lớn hay thứ dân đửu phải đúng lễ nghĩa, xuống ngựa, xuống xe đi bộ và o viếng thầy.

à”ng Nguyễn Thanh Tùng - hậu duệ Nguyễn Khuyến.

Cả đôi câu đối nà y nữa - ông Tùng chỉ tay và o cổng: Kử³ duyên dong duy kử³ đồ ly từ/ Thiểu cáo đại khả dĩ dung tư cái (Và o luyện đức, luyện tà i để giúp dân giúp nước, sau đỗ đạt mang võng lọng mời thầy ra).

Và o cử­a Môn Tử­ Môn, trước mặt tôi là  ngôi từ đường được xây theo phong cách kiến trúc truyửn thống, nhưng vẫn có nét phá cách đầy thâm ý. à”ng Nguyễn Thanh Tùng cười bảo: Cách xây ngôi nhà  nà y: ngoà i là  đại tế, trong là  hậu cung. Chỉ những người được sắc phong thần thì mới được xây như thế nà y.

Nhà  cụ có lườ¡ng long chầu nguyệt, có 9 bậc. Thường thì người ta để hình lườ¡ng long chầu nguyệt trên nóc nhà  nhưng riêng cụ lại để dưới đất. Cụ giải thích với giới chức sắc là  là m như vậy để tránh nắng hướng đông và  hướng tây nhưng thực ra thì thâm ý của cụ là  vua nhà  Nguyễn bán nước nên không cho cườ¡i lên đầu (rồng), chỉ chầu đằng trước nhà  thôi.

Аi sâu và o từ đường, gặp những nghiên bút, sắc phong, câu đối gợi lên những lấp lánh khoa bảng một thời. Аó là  tấm biển à‚n tứ vinh quy, Nhị giáp tiến sĩ do vua Tự Аức ban cho Tam Nguyên Yên Аổ.

Hậu cung vẫn còn lưu bộ triửu phục của quan ngự sử­ Nguyễn Khuyến. Có bức tượng tạc hình Tam Nguyên Yên Аổ chống gậy trúc, khoan thai nhìn trời xanh. Cây gậy ấy là  quà  tặng của con trai Nguyễn Khuyến là  Nguyễn Hoan sau một lần trảy kinh ứng thí.

Chuyện rằng, trên đường vử qua mạn Thanh Hóa, Nguyễn Hoan đang mải mốt vử quê sau cả tháng trời lửu chõng, ngang đường, có một cụ già  bước đến, bảo: Nhìn ông, tôi biết ông có cha già . Xin tặng ông cây gậy nà y để dâng cha!.

Ngôi từ đường còn giữ lại được như ngà y nay là  cả một kử³ tích. Năm 1947, cụ thân sinh của ông Nguyễn Thanh Tùng (hậu duệ đời thứ tư của cụ Nguyễn Khuyến) là m Tham mưu trưởng Tỉnh đội Nam Hà . Giặc Pháp biết hậu duệ cụ Nguyễn tham gia cách mạng, tìm cách rót bom xuống bắn phá. May thay, tay đồn trưởng bốt Cầu Sắt đã cấm lính của mình không sử và o hiện vật.

Tay đồn trưởng nguyên văn thế nà y: Аây là  đửn thử một vị thánh nho, một danh nhân, muốn sống không được đụng đến!. Nhử thế, dưới nửn nhà , du kích đà o một cái hầm bí mật để hoạt động.

Và o những năm 1950, tao đoạn loạn lạc, kẻ trộm và o lấy trộm đôi rồng nạm ngọc trong ngôi từ đường. Tên trộm chẳng bán được cho ai. Аến khi sắp chết, người nà y mới bảo con cháu, lấy kỷ vật ấy để trả lại cho con cháu cụ Nguyễn.

Lại chuyện khác, cách đây mươi năm, có bà  cụ 90 tuổi sai con cháu cáng đến tận vườn Bùi, đòi gặp ông Tùng cho bằng được. Bà  đến mang trả một mẩu gỗ, nguyên là  một câu đối của cụ Nguyễn Khuyến. Bà  cụ đến xá tội vì đã trót dại lấy câu đối của cụ... đóng giường cưới cho con trai, cũng bởi cái thời kử³ gỗ lạt hiếm như gạo châu, củi quế. à”ng Tùng nhận mẩu gỗ, cất giữ trong số những kỷ vật hiếm hoi còn sót lại.

Nhân vật chính của chùm thơ thu

Bước ra khửi ngôi từ đường, trước mặt tôi là  ngõ trúc quanh co và  ao thu lạnh lẽo, nước trong veo. Cái ao đặc trưng của vùng đồng quê chiêm trũng, nước trong leo lẻo, quả ổi và ng ruộm bên bử rụng xuống, là m tan vỡ cả một mảnh mây trời. Nhân vật chính trong chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến cũng trải qua nhiửu bước thăng trầm.

Ao thu lạnh lẽo.

Trước, ao rộng mênh mông, chạy đến tận mép con mương bao quanh là ng. Ấy vậy nên Nguyễn Khuyến đã viết: Trước ngõ hơn chừng một mẫu ao; Cá không phải thả vẫn dồi dà o; Người già u là m chủ lời hà ng vạn; Kẻ khó mua vử kiếm được bao; Gạo đắt khôn xoay lo đủ bữa; Nước sâu lại gặp cảnh mưa rà o; Già u nghèo ai biết nà o do số; Аừng oán sầu chi, gắng sức và o.

Và o thập kỷ 1960, hợp tác xã trưng dụng mẫu ao nà y, rồi kè bử, đắp mảng, chia nhử thà nh dăm ba miếng. Hơn chục năm lại đây, từ khi từ đường Nguyễn Khuyến được nhà  nước xếp bằng Di tích lịch sử­ Quốc gia, chiếc ao không còn rộng như xưa nữa, chỉ còn 6 sà o, nhưng được bè bử vuông vắn. Học sinh cấp III trường huyện đến trồng tre trúc quanh ao. Tre trúc đan cà nh đâm lá, tạo thà nh một khoảng xanh rì, ngăn với cánh đồng trước mặt, sớm trưa chiửu tối tiếng chim hót rộn cả góc vườn.

Cái ao nằm trong tính toán phong thủy của Tam Nguyên Yên Аổ. Nguyễn Khuyến mệnh Hửa nên trấn trạch hai thủy một hửa để cân bằng âm dương. Hai thủy gồm cái ao lớn có bử cử thẳng ngăn ở giữa rồi đến cái lạch nước trong. Cái ao và  lạch giống hình bút lông và  nghiên mực của các nhà  nho.

Giử đây, bên cạnh ao, lặng lẽ hiện lên chiếc chiếc bia hình bát giác khắc bà i thơ Thu Аiếu bằng ba thứ tiếng: chữ Nôm, chữ quốc ngữ và  tiếng Anh. Các nhà  kiến trúc Thụy Аiển vượt qua những rà o cản ngôn ngữ, đã yêu bà i thơ đến mức thiết kế nhà  8 mái để là m sao từ 10 đến 12 giử ánh nắng phải soi chiếu toà n bộ bà i thơ thì mới xứng.