Nghề làm giấy dó xưa
Những con ngõ lắt léo vùng Kẻ Bưởi luôn ẩn chứa bất ngờ. Nhà cửa san sát, một chiếc cổng cổ, một nếp nhà xưa có thể “đợi” ta ở bất cứ chỗ nào. Ngoài kia phố xá, trong này, người ta vẫn gọi nhau thân thương: “Làng mình”. Nghề cũng chẳng còn. Nhưng người cao niên chưa bao giờ thôi hoài niệm.
Người ta kể rằng, xưa từ tờ mờ sáng, tiếng chày “thình thịch” đã vang động cả một vùng. Làm giấy vất vả. Vỏ cây dó ngâm nước vôi từ trước, nấu lên. Thợ giấy phải giã dó từ mờ sương tạo thành thứ bột nhuyễn, để sáng ra, các chị, các bà kịp đưa vào tàu seo, cho ra những tấm giấy dai bền hàng trăm năm. Ai mà ngờ được, tiếng “thình thịch” đó lại trở thành “tiếng chày thơ”: “Mịt mù khói tỏa ngàn sương/ Nhịp chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ” hay “Chày Yên Thái nện trong sương chuểnh choảng/ Lưới Nghi Tàm ngăn ngọn nước quanh co”. Suốt bao thế kỷ, giấy dó được dùng để viết sách, đề thơ, vì thế, người xưa rất trân trọng thứ vật liệu này.
Trong các loại giấy dó, dó lụa là thứ giấy cao cấp nhất. Bí quyết vốn độc quyền bởi dòng họ Nguyễn Thế ở thôn Đông Xã (nay thuộc phường Bưởi, quận Tây Hồ). Ông Nguyễn Thế Đoán là người cuối cùng của dòng họ giữ bí quyết ấy. Nhiều năm, ông chuẩn bị sẵn nguyên liệu, tàu seo, liềm seo... mong có ngày cho ra mẻ giấy đầu tiên của Kẻ Bưởi trong thế kỷ XXI. Tiếc rằng, giờ ông đã mang theo ước vọng ấy về với tổ tiên.
Nhưng cánh cửa này đóng lại thì cánh cửa khác mở ra... Quận Tây Hồ đã xây dựng và triển khai dự án “Phục dựng mô hình nghề sản xuất truyền thống làm giấy dó thuộc làng Yên Thái xưa”. Giấy dó ngày càng được ứng dụng trong trang trí mỹ thuật, làm quà lưu niệm và tạo dấu ấn mạnh mẽ. Mới triển khai ở giai đoạn 1 nhưng dự án này đem đến hy vọng tái hiện hình ảnh làng nghề.
Tinh hoa nghề dệt lĩnh
Thụy Khuê là con phố có nhiều cổng làng nhất Hà Nội. Thật may, dù đô thị hóa thường cuốn đi dấu xưa làng cổ nhưng người Kẻ Bưởi đã giữ lại những cổng làng lưu dấu tháng năm như giữ lại một phần ký ức cha ông. Và bước qua những chiếc cổng ấy, càng thấy được nhiều hơn những lớp lang lịch sử. Người Yên Thái, Đông Xã, Hồ Khẩu tự hào về giấy dó, thì người Trích Sài có niềm tự hào riêng: “Nhắn ai trẩy chợ kinh thành/ Mua em tấm lĩnh hoa chanh gửi về”. Từ sợi tơ tằm, người ta dệt lên nhiều loại vải khác nhau. Nhưng dệt lĩnh, chỉ có ở đất Kẻ Bưởi.
Lụa thì nhiều nơi làm được. Nhưng lĩnh Bưởi quý bởi được dệt từ loại tơ tằm tốt nhất. Cứ năm sợi tơ tằm mới chọn được một sợi dệt lĩnh. Thứ tơ được loại ra sau khi chọn để dệt lĩnh mới dùng để dệt lụa. Vì thế, lĩnh có những đặc tính quý hơn lụa tơ tằm. Lĩnh Bưởi mềm, nhẹ, sóng sánh theo mỗi bước chân đi. Lụa tơ tằm mặc một lúc là dễ nhàu, nhưng lĩnh Bưởi có thể dùng tay vò mà vẫn giữ dáng phẳng mịn. Chưa hết, 5 người học, may ra mới có một người nối được nghề. Muốn dệt một tấm lĩnh phải cần 4 - 5 người phục vụ. “Nhạc trưởng” và thợ phụ phải phối hợp ăn ý mới có thể ra được tấm lĩnh đúng chất, có độ bắt sáng kỳ diệu. Tấm lĩnh quý thế, nên xưa chỉ dành cho vua quan hoặc những gia đình quyền quý.
Lĩnh Bưởi vốn đã thất truyền. Cả làng không còn ai dệt kể từ năm 1954. May thay, có một người con gái Trích Sài - chị Vũ Thị Minh Hoàng tâm huyết với nghề. Lúc chị tìm đến dệt lĩnh, cả làng chỉ còn cụ Phùng Văn Thiêm nhớ được kỹ thuật chọn tơ, dệt vải. Qua lời cụ Thiêm tả, chị Hoàng đem đi dệt. Dệt xong lại về báo cáo cụ. Cứ làm đi làm lại bao nhiêu lần, mãi đến năm 2009, cụ mới bảo: “Đây mới thực là lĩnh Bưởi”. Cuối đường Thụy Khuê bây giờ có một ngôi nhà cổ, trang trí lối xưa, mang biển “Lụa Hà”. Đó là cửa hàng bán lĩnh Bưởi duy nhất và là “gạch nối” quá khứ với hiện tại của vùng đất này.
Cái giàu có của đất Thăng Long là hễ “động” vào đâu cũng thấy một kho huyền tích. Nhưng có lẽ, không đâu như đường Thụy Khuê - con đường chạy xuyên qua Kẻ Bưởi độ nào. Nhiều người vẫn gọi đấy là cung đường “kể sử” của đất Thăng Long. Không chỉ vì dấu ấn quá khứ đọng lại, mà còn bởi, nếu nghề giấy cho ta thấy truyền thống vùng đất học - đất văn thì nghề lĩnh lại là ánh xạ của người Tràng An tinh tế trong thẩm mỹ...
