Nhạc sĩ Hoàng Giai: ''Kho tư liệu sống'' của âm nhạc thiếu nhi

1. Những lần trò chuyện với các nhạc sĩ trong Hội Âm nhạc Hà Nội, tôi thường nghe họ nói về nhạc sĩ Hoàng Giai, một hội viên năm nay đã xấp xỉ 90 tuổi, có vốn kiến thức âm nhạc sâu rộng. Tôi cũng có lần được nghe nhà thơ Vương Tâm kể rằng nhạc sĩ Hoàng Giai có sở thích photocopy những ca khúc viết về thiếu nhi với Bác Hồ ở nhiều tờ báo khác nhau để làm tư liệu lâu dài.

Chính bởi những điều thú vị đó mà tôi đã tìm đến làng Đông Xã (còn gọi là làng Đông) nằm trong con ngõ 444 đường Thụy Khuê (Hà Nội) vào một ngày đầu tháng 7 để gặp ông. Bất ngờ nhất là khi đến cổng làng, hỏi thăm đường vào nhà ông, người chỉ đường liền nhớ ngay ra nhạc sĩ và còn hát cho tôi nghe: “Ai về vùng Bưởi mời đến thăm làng Đông/ Đón mùa xuân hội đền Đồng Cổ...”. Thì ra nhạc sĩ Hoàng Giai cũng chính là tác giả của ca khúc “Vùng Bưởi - làng Đông” được người dân nơi đây thuộc lòng và thường hát lên bằng niềm tự hào mỗi khi giới thiệu với du khách về ngôi làng cổ của mình. Đem câu chuyện ấy kể với nhạc sĩ Hoàng Giai, ông cười bảo đó chính là bài bát được ông sáng tác cách đây 10 năm khi về sống tại làng.

Thực ra làng Đông là nơi gia đình người con trai của ông sinh sống, lúc về già ông mới đến ở cùng để con cái tiện bề chăm sóc. Trước đó ông sinh ra, lớn lên và sống suốt nhiều năm ở quận Long Biên (Hà Nội). Cả cuộc đời gắn bó với Thủ đô, ông để lại dấu ấn với ca khúc “Phố bên sông” (đồng tác giả Khương Duy) với nét nhạc tình cảm, sâu lắng, “vẽ” ra khung cảnh của một thành phố ven sông Hồng năng động, không ngừng vươn mình phát triển và hội nhập.

2. Nhạc sĩ Hoàng Giai cho biết, ông yêu âm nhạc từ bé. Giai đoạn 1951 - 1953, ông được cử đi học sư phạm tại Khu học xá Nam Ninh (Trung Quốc) và được thầy Nguyễn Hữu Hiếu - người chỉ huy đầu tiên của Dàn nhạc Giao hưởng Việt Nam, trực tiếp dạy nhạc. Cùng lứa với ông còn có Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Tô Ngọc Thanh (nguyên Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam). Có năng khiếu âm nhạc lại được người thầy tài năng chỉ bảo tận tình, Hoàng Giai đã trưởng thành nhanh chóng. Từ khi về nước, ông vừa làm công tác giáo dục vừa sáng tác nhạc cho thiếu nhi.

"Suốt 6 năm liên tiếp kể từ năm 1956 trong Hội nghị cải cách giáo dục ở Đông Dư (huyện Gia Lâm) cho đến năm 1961 tại Đại hội Đoàn toàn quốc, tôi may mắn được gặp Bác, được nhìn thấy Bác bằng xương bằng thịt và điều gì đó cứ thôi thúc tôi viết về đề tài thiếu nhi, bởi như  nhạc sĩ Phong Nhã từng viết “Ai yêu Bác Hồ Chí Minh hơn thiếu niên nhi đồng”. Năm 1961 tôi đã sáng tác ca khúc đầu tay “Măng non trưởng thành”. Và cho đến nay đã 60 năm trôi qua nhưng chưa ngày nào tôi thôi suy nghĩ, trăn trở về chủ đề này”, nhạc sĩ Hoàng Giai nói.

Thế nhưng, phải hơn 30 năm sau đó, khi đã ở độ “chín” của tài năng thì sự ra đời của ca khúc “Hoa lê trắng” mới thực sự khẳng định tên tuổi của nhạc sĩ Hoàng Giai trong đề tài thú vị này. Bài hát này đã được ghi nhận qua thử thách của thời gian và hiện đã được in trong sách giáo khoa âm nhạc lớp 3. Ông kể, tháng 8-1993, ông được cử lên Hà Giang tập huấn và thấy choáng ngợp trước cảnh núi non hùng vĩ nên đã sáng tác ca khúc “Hà Giang quê hương em”. Ca khúc này sau đó đã được giải Nhất trong cuộc thi Hoa phượng đỏ của tỉnh.

Hôm lên nhận giải, Giám đốc Cung Thiếu nhi tỉnh Hà Giang động viên ông viết một bài để tỉnh sử dụng cho Liên hoan “Tiếng hát tuổi thơ và nhân dân” sắp tới. “Tôi trăn trở suốt mấy đêm rồi một suy nghĩ lóe trong đầu là Hà Giang có hoa lê trắng rất nổi tiếng, vậy tại sao mình không viết về nó để nói về trẻ thơ với tâm hồn sáng trong, thơ ngây. Vì sáng tác cho thiếu nhi nên tôi chủ ý viết ngắn, lời ca dễ thuộc, dễ nhớ, nhưng lại phải mang thông điệp sâu xa là các em thiếu nhi sau này sẽ làm chủ đất nước, làm “rực sáng dải đất biên cương”, nhạc sĩ Hoàng Giai nhớ lại.

Nếu như ca khúc “Hoa lê trắng” là nỗi lòng của người nhạc sĩ gốc Hà Nội tặng các em thiếu nhi thì hành khúc “Hát mừng những búp măng non” được ông trân trọng dành tặng cán bộ phụ trách thiếu nhi. Bài hát này chỉ có 4 câu, cũng rất dễ nhớ, dễ thuộc: “Chúng tôi tự hào người phụ trách thiếu nhi/ Tay giương cao cờ đỏ sao vàng, vai tung bay phấp phới khăn quàng/ Búp măng non bên lũy tre làng, đón ánh bình minh/ Tâm hồn trong sáng chúng tôi luôn sẵn sàng” mà như đúc kết, hàm chứa được cả nỗi niềm, tâm tư cũng như tinh thần của người cán bộ phụ trách thiếu nhi.

3. Không chỉ chuyên tâm công tác dạy học và sáng tác, nhạc sĩ Hoàng Giai còn dày công tìm tòi, nghiên cứu, sưu tầm các ca khúc hay về thiếu nhi để giúp bạn đọc có cái nhìn tổng thể, xuyên suốt về cả quá trình phát triển của âm nhạc thiếu nhi nước nhà. Ở đó ông đã chia ra 3 mảng với 3 tập sách: “Em mơ gặp Bác Hồ” (Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin, năm 2005), “100 ca khúc đặc sắc thiếu nhi với Bác Hồ” (Nhà xuất bản Âm nhạc, năm 2011) và “Màu áo chú bộ đội” (Nhà xuất bản Dân Trí, năm 2019). Riêng tập sách “Màu áo chú bộ đội”, ông cùng nhạc sĩ, nhà báo Phan Phương (bút danh Fan Fương) đã sưu tầm và tuyển chọn 100 ca khúc hay về chủ đề chú bộ đội với thiếu nhi.

Ở tập sách này, nhóm tác giả đã chia thành 10 chương: “Noi gương ông cha đánh giặc giữ nước”, “Em yêu bộ đội”, “Trang sử Điện Biên”, “Hát mừng bộ đội giải phóng”, “Quà tặng chú bộ đội”, “Yêu anh chiến sĩ biên cương”, “Em sẽ là anh lính hải quân”, “Hoan hô bộ đội quân binh chủng”, “Theo bước các anh”, “Tổ quốc nhớ ơn”. Viết lời tựa cho cuốn sách, Đại tá, nhạc sĩ, Tiến sĩ Doãn Nho đã trân trọng ghi: “Có thể nói 100 bài ca trong tập ca khúc thiếu nhi “Màu áo chú bộ đội” đã làm nên một vườn hoa đầy hương sắc nói lên tình cảm và tấm lòng của các cháu gửi tới các chú bộ đội vô vàn thương yêu, cũng như tình cảm của các chú bộ đội dành cho các cháu thiếu nhi yêu quý”.

Nhìn nhạc sĩ Hoàng Giai say sưa nói về sáng tác và cả những dự định, cảm hứng sáng tạo, tôi thấy dường như ông không có tuổi. Giọng nói của ông vẫn vang vang, đôi mắt tinh anh, đôi chân khỏe khoắn, bước đi nhanh nhẹn. Ông rất tâm đắc câu nói: “Trong văn học nghệ thuật không có mùa đông, không có tuổi già”, hay “Bài hát tâm đắc nhất là bài tôi sắp viết”... Chiêm nghiệm lại có thể thấy, chính sự tiếp xúc với các em nhỏ và niềm say mê với âm nhạc thiếu nhi đã cho ông luôn tươi trẻ, nhiệt huyết, yêu đời và tràn đầy năng lượng sáng tạo như ngày hôm nay.