Chùa Mía được xây dựng và o thời Trần. Đến thế kỷ XVII, chùa đã bị đổ nát, hoang phế nhiửu. Năm Đức Long thứ tư (năm 1632), bà Nguyễn Thị Dong, vợ chúa Trịnh Tráng (1632 - 1657), được nhân dân tôn kính gọi là Bà Chúa Mía, đứng ra hưng công để xây dựng lại.
Chùa nằm trên một ngọn đồi đá ong, có quy mô lớn, được tách ra là m ba khoảnh tách bạch. Phía ngoà i cùng là gác chuông, tiếp đó là mảnh sân, ở phía bên góc phải là một cây đa và i trăm tuổi, tán lá sum suê che mát cả một khoảng rộng, tạo cho khu chùa Mía một cảnh yên tĩnh mát mẻ và linh thiêng.
Tượng phật trong Chùa (ảnh: vnmedia)
Qua một cổng gạch là đến dãy nhà thụ trai (nơi ở của các nhà sư). Tiếp đến là khu nhà chính gồm: Nhà bái đường, chùa hạ, chùa trong và thượng điện. Lúc đầu chùa Mía chỉ có cổng và 2 tòa thượng điện, hậu đường, mỗi tòa 7 gian dựng song song. Chùa được tu bổ và hoà n chỉnh dần và o thế kỷ XVII và thế kỷ XIX.
Gác chuông của chùa là ngôi nhà 3 gian là m theo kiểu chồng diêm 2 tầng 8 mái. Các góc mái đửu gắn đao triện. Sà n nhà bằng gỗ, ở tầng gác có hà ng lan can tiện. Các ván long, xà nách đửu được bà o xoi cạnh và chạm trang trí đử tà i hoa lá. Trên gác treo một quả chuông đúc năm Cảnh Hưng thứ 4 (1743) và một khánh đồng đúc năm Thiệu Trị thứ 6 (1864).
Chùa Mía khá nổi tiếng với 287 pho tượng lớn, nhử, trong đó có 6 pho tượng đồng, 106 pho tượng gỗ và 174 pho tượng bằng đất luyện được sơn son thếp và ng. Ở chùa Trung có 2 pho tượng Hộ Pháp lớn và 8 pho tượng Kim Cương. Mỗi pho tượng là hình tượng một võ tướng đang trong tư thế chuẩn bị chiến đấu để trừ tà bảo vệ Phật pháp, hình khối, bố cục vững chắc, thân hình cân đối, đường nét thoải mái và khửe. Tại chùa Thượng, người ta còn thấy các động bằng đất đắp.
Trong và xung quanh các động có khá nhiửu tượng. Trong một động có cả tượng Phật Thích Ca nhập Niết bà n. Pho tượng Tuyết Sơn cao 0,76 m và Quan à‚m Tống Tử cao 0,76 m ở đây cũng rất đẹp. Tượng Quan à‚m thường được gọi là tượng Bà Thị Kính, diễn tả một người phụ nữ thùy mị, có duyên, vẻ mặt hơi buồn nhưng rất hiửn từ nhân hậu, ẵm một đứa bé bụ bẫm kháu khỉnh, đường nét chạm khắc mửm mại, trau truốt.
Với những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc và kiến trúc độc đáo, với quy mô bử thế và đẹp. Chùa Mía đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật.