Báo chí Việt Nam đêm trước đổi mới

Không có nạn in lậu, không còn trò buôn giấy

Thời trước năm 1975, ở Sà i Gòn, có chuyện các báo xin quota giấy, rồi tử nà o dùng không hết quota thì bán lại cho báo khác kiếm lãi. Nhiửu tử báo lại sống tốt nhử cách buôn giấy như vậy hơn là  nhử doanh số bán báo.

Sau ngà y thống nhất đất nước, việc ấn loát được Nhà  nước thống nhất quản lý thông qua kế hoạch: Mỗi tử đăng ký rõ số trang, số kử³, lượng phát hà nh, từ đó Nhà  nước xác định lượng giấy cần thiết cho báo/ tạp chí đó và  chuyển chỉ tiêu tương ứng xuống nhà  in. Có cả chỉ tiêu vử lử (dà nh bao nhiêu phần trăm giấy cho lử); giấy thừa không được mua đi bán lại. Do vậy, trò buôn giấy của các báo khi xưa hết hẳn.

Tuy nhiên, buôn giấy mới hết thì lại nảy sinh nghử buôn giấy cũ. Những người là m nghử nà y thường mua báo, tích cóp lại rồi bán theo ký cho đồng nát, thu lãi chút đỉnh. Ví dụ mua một tử báo mới mất 5 xu, mua 25 tử (tương đương 1 kg giấy) mất 1 hà o 25 xu. Số nà y đem bán đồng nát, được tới 2 đồng rườ¡i, vậy là  lãi cũng rất khá.

Thế nên thời đó ở Hà  Nội, có nhiửu người xếp hà ng mua cả đống báo, mang vử nhà , vừa có cái đọc, vừa để bán đồng nát kiếm tiửn.

Nhìn sang lĩnh vực hà ng xóm của báo chí là  xuất bản, thì đó là  thời kử³ sạch bóng sách lậu. Một người là m sách kể lại: Do quản lý chặt vử đầu và o, nên hồi ấy dẫu giấy rẻ như bùn, cũng không ai dám in lậu cả. Аiểm nà y chắc là  mơ ước của giới xuất bản thời nay.

hình ảnh đặc trưng của Hà  Nội thời bao cấp

Nói không với tin lá cải

Nói vử báo chí thời bao cấp - GS lịch sử­ kinh tế Аặng Phong nhớ lại - Аiửu để lại cho tôi ấn tượng sâu sắc nhất là  kử¹ thuật viết. Những năm đó đã hình thà nh nên cả một phong cách viết báo với nhiửu điểm khác biệt. (à”ng Аặng Phong là  Phó TBT tạp chí Thị trường & Giá cả giai đoạn 1983-1995). Một trong những đặc điểm của báo chí ngà y ấy (mà  người đọc bây giử nhìn lại có thể thấy ngạc nhiên) là  thói quen sử­ dụng mẫu câu dưới ánh sáng của.... à”ng Аặng Phong kể lại một câu chuyện tiếu lâm thời đó: Sếp đến thăm nhà  nhân viên, thấy nhà  dán rất nhiửu văn bản nghị quyết đại hội nà y, hội nghị kia, phát biểu của đồng chí nà y, diễn văn của đồng chí kia. Sếp ngạc nhiên hửi vì sao, nhân viên trả lời: Thưa anh, đử phòng mất điện ạ. Kể chuyện nà y để thấy rằng cụm dưới ánh sáng của... đã trở thà nh một mẫu câu kinh điển trong báo chí thời đó.

Một đặc điểm khác của báo chí trước đổi mới - có thể khá lạ đối với độc giả thời nay - là  không đưa tin lá cải, hiểu theo nghĩa những tin tức giật gân, có liên quan tới bạo lực, tình dục hoặc đời tư người nổi tiếng.

Cánh phóng viên văn hóa - văn nghệ thời đó chẳng phải nhọc lòng săn tin vử đời sống gia đình và  cá nhân của các nghệ sĩ như ngà y nay. Thi thoảng mới có một tin kiểu như Ca sĩ Thanh Hoa vử thăm trường cũ, hoặc Diễn viên Trà  Giang với những kỷ niệm vử Bác Hồ, v.v.

Nếu cứ nhìn và o các tin văn hóa trên báo chí bây giử, các nghệ sĩ hẳn thấy báo chí ngà y trước quá hiửn là nh. Không có chuyện bới móc đời tư, không có khái niệm chụp ảnh trộm (paparazzi). Những loại tin mà  phóng viên bây giử gọi đùa là  trộm - nghiện - lừa - cướp - giết - hiếp lại cà ng không xuất hiện trên mặt báo thời đó. Các nhà  báo quán triệt sâu sắc tinh thần Nói ˜không™ với tin lá cải.

Một nhà  báo từng cầm bút qua cả hai chế độ, kể lại: Trước năm 1975, là ng báo Sà i Gòn khá đông đúc, có lúc lên tới hơn 40 tử báo ngà y. Những năm đầu sau 1975, báo ngà y ở Sà i Gòn chỉ còn 2 tử Tin Sáng và  Sà i gòn Giải phóng. Tử Tuổi Trẻ, cho đến năm 1981 khi tôi vử là m việc, vẫn còn là  tuần báo.

Аiển hình tốt và  điển hình xấu

Báo chí còn thường xuyên xây dựng những tấm gương đạo đức, người tốt việc tốt. Thông qua phản ánh của báo chí, nhiửu cơ sở sản xuất, đơn vị anh hùng, điển hình tiên tiến trong lao động thời đó trở thà nh hình mẫu điển hình của xã hội.

Có thể nhắc tới những hợp tác xã Аịnh Công, Vũ Thắng (nông nghiệp), hợp tác xã Thà nh Công (thủ công nghiệp), công trường Kẻ Gỗ (thủy lợi), trường Bắc Lý, v.v... Mỗi lĩnh vực đửu có một lá cử, một con chim đầu đà n.

Tất nhiên, thời nà o cũng vậy, báo chí đửu có chức năng phê bình, phản biện xã hội. Biểu dương cái tốt thì đồng thời cũng phải lên án cái xấu. Những cái xấu, những đối tượng tiêu cực điển hình bị phản ánh hồi đó là  lãnh đạo quan liêu, xa hoa lãng phí, xa rời quần chúng; công nhân lười biếng, thiếu tinh thần trách nhiệm, không vươn lên là m chủ tập thể; nông dân đầu óc nặng tư hữu; tư thương (tức phe phẩy) sinh hoạt phè phỡn; bọn phản động trong nước và  các thế lực bà nh trướng, thù địch bên ngoà i.

Tuy vậy, trong cuộc đấu tranh chống cái xấu nà y, đôi khi cũng xảy ra hiện tượng báo chí đánh quá đࠝ do tả khuynh, quá khích. Năm 1983, tại Hà  Nội, Thanh Hóa, Nghệ An và  một số tỉnh, có chiến dịch Z.30 khám xét và  tịch thu những ngôi nhà  hai tầng trở lên bị hà ng xóm tố cáo là  khá giả, có dấu hiệu là m ăn bất chính. Ngay lập tức, một loạt bà i báo của một số ký giả hùa và o bới móc, đánh hội đồng, không cần biết thực chất ra sao.

Chẳng hạn, bà i Những kẻ có tà i sản bất minh của tác giả Quang Cát (Hà  Nội Mới, số ra ngà y 14/5/1983) viết:

Gần 8h sáng, chủ nhân vẫn chưa dậy, trong khi ngà y là m việc của thà nh phố đã bắt đầu... Аoà n kiểm tra đến khám xét, hắn đã dậy và  ra mở cử­a phòng ngoà i. Аây là  loại cử­a gỗ lát dà y, có đánh xi bóng nhoáng, phía trên gắn kính mử hoa dâu... Phòng khách lộng lẫy, có salon, máy quay đĩa...

Trong khi Hà  Nội ta có bao nhiêu gia đình ở chật chội, mỗi đầu người chỉ có 1m2, thì nhiửu tên là m ăn bất chính lại xây nhà , mua nhà  sống xa hoa như vậy. (*)

Các nhân vật bị coi là  tiêu cực, phản diện thường bị báo chí gọi bằng ngôi y, hắn, thị, mụ, bọn chúng.

Một số nhà  phê bình ngà y nay cho rằng cách gọi đó có phần thiếu văn hóa, thiếu tính khách quan cần thiết của báo chí, tuy nhiên, đây cũng là  điửu bình thường trong một xã hội chưa cởi mở. Bạn đọc có thể thấy các ngôi nhân xưng cực đoan nà y đã không còn thật thông dụng trong khoảng thời gian chục năm trở lại đây.

Аóng góp to lớn và o đường đến đổi mới

Sau ngà y thống nhất, báo chí hai miửn hòa chung và o một tiếng nói xây dựng và  bảo vệ Tổ quốc XHCN. Những nhà  báo ở Sà i Gòn cũ, còn trụ lại được với nghử, thì tập trung đầu quân cho Tin Sáng - tử nhật báo duy nhất còn tiếp tục hoạt động dưới chế độ mới. Trong số nà y, có những cây viết rất nổi tiếng như: Ngô Công Аức (chủ nhiệm), Hồ Ngọc Nhuận (chủ bút), Lý Quý Chung tức Chánh Trinh, Dương Văn Ba...

Năm 1981 khi Tin Sáng ngừng hoạt động, dà n quân thiện chiến của báo tửa vử Tuổi Trẻ và  Sà i Gòn Giải Phóng, và  có những đóng góp to lớn trong quá trình xây dựng và  phát triển của hai tử báo nà y.

Ở cả hai miửn, báo chí đã có những bà i viết với tác dụng đánh động, mở đường, góp phần cực kử³ quan trọng trên con đường đi tới sự nghiệp đổi mới. Chẳng hạn, khoảng năm 1979-1980, báo Nhân Dân đã tổ chức chiến dịch cử­ phóng viên xuống địa bà n viết bà i tìm hiểu các giải pháp nâng cao mức sống của nông dân mà  thực chất là  điửu tra nông thôn Việt Nam và  phản ánh kịp thời thực trạng báo động tới lãnh đạo và  nhân dân cả nước.

Chính các bà i viết sâu sắc, dũng cảm và  khéo léo của các nhà  báo như Hữu Thọ, Thái Duy... thời gian đó đã góp phần đưa tới sự nhất trí của Trung ương đối với cơ chế khoán trong nông nghiệp (Chỉ thị 100/CT ra đời tháng 1/1981).

Ở phía Nam, báo chí cũng đã bà y tử sự ủng hộ đối với những cuộc phá rà o - chống cơ chế trì trệ bảo thủ cũ, mạnh dạn cải cách. Nếu không có sự hưởng ứng của báo chí, những người đi tìm cái mới hẳn đã không thể tồn tại được. Аó là  các trường hợp xé rà o của Công ty Lương thực TP HCM, Xí nghiệp Dệt Thà nh Công, Nhà  máy Thuốc lá Vĩnh Hội, v.v... Và  những bà i báo dưới hình thức biểu dương các sáng kiến tháo gỡ khó khăn, ách tắc chính là  cách đắc lực để cổ vũ và  khuyến khích cái mới.

20 năm sau...

Hai thập kỷ đã qua, báo chí Việt Nam vẫn tiếp tục bám sát những bước tiến của đất nước trong công cuộc đổi mới: Từ một nửn kinh tế tập trung quan liêu bao cấp, đến thời mở cử­a, rồi hội nhập. Theo thời gian và  vận hội mới, báo chí ngà y cà ng hiện đại hơn, nội dung và  hình thức chuyên nghiệp hơn. Ngôn ngữ viết, phong cách viết cũng đã đổi khác nhiửu, kể từ khâu lựa chọn tin tức trở đi.

Nhưng có những giá trị sẽ mãi tồn tại: Аó là  những chức năng căn bản của báo chí - cung cấp thông tin, kiến thức, hay bình luận, phản biện chính sách xã hội... Thực hiện chính xác và  hữu hiệu những chức năng ấy, báo chí sẽ có cơ hội đồng hà nh cùng đất nước trên con đường tiến tới một xã hội dân chủ, văn minh và  tốt đẹp hơn.