Emagzine

Bài 3: Phát huy giá trị đất trăm nghề

Phương Anh • 18/07/2023 10:28

Ngoại thành Hà Nội về phía Nam và Tây Nam Thành phố, vốn thuộc khu vực Hà Tây cũ, là vùng đất lâu đời với nhiều trầm tích và truyền thống văn hóa. Đã 15 năm từ ngày sáp nhập Hà Nội (2008 - 2023), dải đất này góp phần làm nên sự phong phú, nét đặc sắc của khu vực ngoại ô Thủ đô, trong đó phải kể đến các làng nghề thủ công truyền thống.

Chỉ một dải phía Nam hắt sang phía Tây Nam Thủ đô Hà Nội, từ Thường Tín, Phú Xuyên, Chương Mỹ đến Hoài Đức, Thạch Thất… đã có hàng trăm làng nghề thủ công về thêu, khảm trai sơn mài, mộc, may, tơ lưới, dệt lụa, chế tác đá ong, mây tre đan, nặn tò he, điêu khắc… Nơi đây có lịch sử lâu đời, nằm ở vị trí “cửa ngõ Thủ đô”.

Bên cạnh sự phát triển của nền văn minh nông nghiệp lúa nước, làng nghề thủ công tại các địa phương cũng mang nhiều dấu ấn của văn hóa, lịch sử riêng từng vùng. Con người nơi đây giàu óc sáng tạo, chịu khó tìm tòi đã gây dựng nên các làng nghề, gắn liền với các ông tổ nghề nổi tiếng như Phùng Khắc Khoan (nghề dệt lượt/ lụa Phùng Xá), Thái Luân (nghề giấy làng An Cốc), Tiến sĩ Trần Lư (nghề sơn làng Bình Vọng), Tiến sĩ Lê Công Hành (nghề thêu làng Quất Động)…

Về địa lý lịch sử, nơi đây xưa kia là không gian ven vùng đô thị Đại La – Thăng Long, chịu ảnh hưởng trực tiếp gắn liền với các địa danh trung tâm cổ như Phong Châu, Mê Linh, Đại La… và sau này nối thành Thăng Long về các vùng phía Nam với Tây Nam. Ngày nay, đây là các ngả nối Hà Nội với các tỉnh Hòa Bình, Hà Nam, Hưng Yên.

Dải đất này thuộc tỉnh Hà Tây (cũ), nơi mà theo PGS.TS. Phạm Quốc Sử thì vùng này “nằm án ngữ những con đường huyết mạch thời cổ, đó là con đường thượng đạo từ cố đô Hoa Lư về thành Đại La từ thế kỷ thứ X, con đường thiên lý mã nối Thăng Long với các miền đất rộng lớn phương Nam; đó là những con sông vốn có từ cổ xưa như sông Hồng (phía Đông), sông Đà (phía Bắc), sông Đáy, sông Nhuệ, sông Tích, sông Thanh Hà… phân bố trên lãnh thổ với mật độ khá dày; đó là những huyết mạch giao thông hiện đại qua Quốc lộ 1A, Quốc lộ 6, Quốc lộ 32, Quốc lộ 21A, Quốc lộ chất lượng cao Láng – Hoà Lạc. Nhờ đó, hàng hoá được lưu thông, nguyên liệu và sản phẩm của làng nghề được cung cấp và tiêu thụ kịp thời”.

Có thể nói rằng, trong khu vực “cửa ngõ Thủ đô”, huyện Thường Tín là nơi tập trung và duy trì được nhiều làng nghề nhất. Cho đến nay, Thường Tín có 126 làng nghề với 49 làng được vinh danh là làng nghề truyền thống và làng nghề Hà Nội. Trong đó có khoảng 16.000 cơ sở sản xuất và hàng trăm doanh nghiệp tư nhân, thu hút khoảng 40.000 lao động tham gia. Trong 129 di sản của huyện thuộc Danh mục Di sản Văn hóa Hà Nội, có 19 di sản là nghề thủ công truyền thống. Toàn huyện có 35 nghệ nhân được Nhà nước và các tổ chức phong tặng danh hiệu, trong đó có 3 Nghệ nhân Nhân dân, 5 Nghệ nhân Ưu tú và 27 Nghệ nhân Hà Nội. Bên cạnh đó, có thể kể tới các huyện Thạch Thất với 50 làng nghề, Phú Xuyên có 43 làng nghề, Hoài Đức hiện có 12 làng nghề… Không nằm ngoài quy luật khi bước vào hội nhập, một số làng nghề truyền thống bị đứt gãy, mai một vì nhiều lý do, trong đó có một phần vì thiếu hoặc cạn nguồn nguyên liệu sản xuất nhưng đồng thời, một số nghề cổ truyền lại có cơ hội phát triển, lan rộng sang các vùng lân cận, tạo thành những cụm làng nghề, vùng nghề.

Trong nhịp sống hiện đại, nghề thủ công truyền thống ở khu vực “cửa ngõ Thủ đô” đã kịp vận dụng những hình thức sản xuất kiểu mới, sử dụng công nghệ khoa học kỹ thuật hiện đại, internet để kinh doanh và quảng bá sản phẩm rộng rãi khắp trong và ngoài nước. Ví dụ như xây dựng trang thông tin điện tử làng nghề của huyện để quảng bá, giới thiệu sản phẩm làng nghề, đồng thời triển khai xây dựng nhãn hiệu tập thể cho làng nghề. Các cơ sở sản xuất đã ứng dụng mã QR Code để khách hàng thuận tiện hơn khi muốn truy xuất nguồn gốc hàng hóa…

Các cụm công nghiệp làng nghề, hiệp hội/ hội làng nghề là cơ hội để các nghệ nhân trao đổi và học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau. Các hình thức công nhận làng nghề truyền thống, làng nghề du lịch; vinh danh nghệ nhân hay các chứng nhận đạt tiêu chuẩn OCOP, tổ chức các hội chợ trưng bày và giới thiệu sản phẩm như Hội chợ quốc tế quà tặng hàng thủ công mỹ nghệ Hà Nội (Gift Show), Hội chợ quốc tế hàng thủ công mỹ nghệ, đồ gỗ và quà tặng Việt Nam (Lifestyle), các hội chợ chuyên đề về sản phẩm OCOP, sản phẩm thủ công mỹ nghệ… là sự công nhận và khích lệ, thể hiện sự quan tâm, hỗ trợ đầu tư ở một phần nào đó từ chính quyền đối với nghề thủ công truyền thống.

Ngoài ra, một số làng nghề đã khôi phục việc tổ chức giỗ Tổ làng nghề kết hợp với lễ hội truyền thống của địa phương, góp phần giáo dục truyền thống, giữ gìn nét văn hóa của quê hương. Đất trăm nghề với số lượng sản phẩm lớn được tạo ra mỗi ngày, mẫu mã đa dạng, mang đậm nét văn hóa riêng của mỗi làng và đã tạo dựng được thị trường rộng lớn ở hầu hết các tỉnh, thành trong nước. Một số sản phẩm mây giang, đan cỏ tế được xuất khẩu sang các nước Mỹ, Nga, Ba Lan, Nhật Bản, Trung Quốc...; sơn mài, khảm trai được xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc, Nhật Bản, Thái Lan, Nga, Ba Lan…

Trong mối liên hệ với xứ kinh kỳ, trải qua bao đời, có không ít làng nghề nổi tiếng của vùng “cửa ngõ Thủ đô” đã hiện diện trong khu phố cổ ở Thăng Long – Hà Nội như nghề làm bún Bặt ở ngõ Thổ Quan (từ làng Bặt, Ứng Hòa); nghề khảm trai phố Hàng Khay (gốc từ làng Chuyên Mỹ, Phú Xuyên); nghề tiện gỗ ở phố Tô Tịch (nguồn từ làng Nhị Khê, Thường Tín),… Các con phố ở nội đô vẫn còn dấu vết/ bán các sản phẩm được sản xuất từ đất trăm nghề như: Hàng Nón, Mã Mây, Hàng Đào, Hàng Ngang…

Mối liên hệ lâu đời với xứ kinh kỳ tạo nên những thuận lợi đầu tiên cho vùng đất ngoại ô khu vực phía Nam và Tây Nam Hà Nội trong thời đại mới. Từ ngày Hà Tây sáp nhập Hà Nội, hệ thống giao thông, quy hoạch kiến trúc hạ tầng của vùng “cửa ngõ Thủ đô” được đầu tư, mang đến nhiều lợi thế về giao lưu trên mọi lĩnh vực. Hiện nay, khu vực này thuộc trục không gian trung tâm Thủ đô – phía Nam Hà Nội trong đề án giải pháp phát triển Thủ đô đến năm 2045 của Viện nghiên cứu phát triển Kinh tế - Xã hội Hà Nội.

Các điểm du lịch làng nghề đã được công nhận như: điểm du lịch làng nghề sinh vật cảnh Hồng Vân; điểm du lịch làng nghề sơn mài Hạ Thái; điểm du lịch làng nghề sừng Thụy Ứng; điểm du lịch làng nghề mộc cao cấp Vạn Điểm (huyện Thường Tín - với danh thắng chùa Đậu; khu di tích liên quan danh nhân Nguyễn Trãi; lễ hội Chử Đồng Tử - Tiên Dung…).

Các điểm du lịch làng nghề đã được công nhận như: điểm du lịch làng nghề sinh vật cảnh Hồng Vân; điểm du lịch làng nghề sơn mài Hạ Thái; điểm du lịch làng nghề sừng Thụy Ứng; điểm du lịch làng nghề mộc cao cấp Vạn Điểm (huyện Thường Tín - với danh thắng chùa Đậu; khu di tích liên quan danh nhân Nguyễn Trãi; lễ hội Chử Đồng Tử - Tiên Dung…). Những điểm du lịch làng nghề nhiều tiềm năng nếu kết hợp văn hóa tâm linh có thể nhắc đến như: các làng nghề mây tre đan ở xã Phú Nghĩa; các làng nghề nón lá xã Phú Nghĩa (huyện Chương Mỹ - nơi có cụm di tích núi Trầm với dấu ấn Phật giáo, các đình quán mang nhiều dấu vết của Đạo giáo; những ngôi chùa có kiến trúc đẹp và lâu đời xung quanh thị trấn Chúc Sơn…); Làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá (huyện Hoài Đức - nơi có Bảo tàng nhiếp ảnh Lai Xá và bảo tàng Nguyễn Văn Huyên)…

Cách trung tâm Thủ đô trong bán kính 40km, các làng nghề thủ công này không chỉ làm phong phú bức tranh kinh tế - xã hội Thủ đô mà còn là không gian văn hóa truyền thống, là nơi tìm về những hoài cổ mang đậm chất nghệ thuật dân gian và lịch sử vùng đất, con người. Bên cạnh xứ kinh kỳ đầy nhộn nhịp, vẫn còn đó những nét lặng mang nhiều tiềm năng phát triển, cần được giữ gìn và phát huy./.

Tác giả: Bảo Nguyên

Thiết kế: Phương Anh