Sau 9 năm kháng chiến trường kì, gian khổ, làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”, ngày 10/10/1954, đoàn quân chiến thắng lại trở về Thủ đô yêu dấu. Đạo diễn điện ảnh nổi tiếng Roman Karmen - người đã quay bộ phim “Việt Nam trên đường thắng lợi” ghi lại hình ảnh bộ đội ta từ 5 cửa ô tiến vào giải phóng Hà Nội: “…

Dẫn đầu trung đoàn là Anh hùng Nguyễn Quốc Trị - Trung đoàn trưởng Trung đoàn Thủ đô. Trên đầu anh phấp phới lá cờ trung đoàn đã bạc màu vì mưa gió, khói sương và bụi đường, thủng lỗ chỗ vì mảnh bom, đầu đạn, được mang theo năm tấm huy chương. Đúng 15 giờ còi nhà hát Thành phố Hà Nội nổi lên một hồi dài. Đoàn quân nhạc cử bài “Tiến quân ca”, Trung đoàn Thủ đô đứng thành hàng ngũ, vinh dự kéo cờ được trao cho đồng chí Nguyễn Quốc Trị, chỉ huy trung đoàn… Toàn thể quân dân tham dự đều kính cẩn nhìn lên lá cờ đỏ sao vàng đang phấp phới tung bay trên đỉnh cột cờ cao ngất”.

Khi Đại đoàn 308 (Đại đoàn Quân tiên phong) được thành lập, Nguyễn Quốc Trị được điều về chiến đấu trong đội hình đại đoàn. Trưởng thành từ chiến sĩ lên cán bộ đại đội, anh đã tham gia chiến đấu và chỉ huy chiến đấu nhiều trận, trận nào cũng thể hiện tinh thần dũng cảm, mưu trí, táo bạo, chỉ huy linh hoạt, kiên quyết, cùng đơn vị hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được giao.

Trong chiến dịch Thu Đông năm 1950, đại đội nhận nhiệm vụ vượt núi ngăn chặn không cho hai cánh quân của binh đoàn Lơpagiơ và Sáctông gặp nhau. Trung đội do Nguyễn Quốc Trị chỉ huy đã đi tắt đường, dùng dây thừng trèo qua vách đá, chịu nhịn đói suốt hai ngày đêm. Cuối cùng, họ đuổi kịp và đánh tan hai đại đội thuộc bộ tham mưu của Lơpagiơ, diệt và bắt 122 tên, cùng đơn vị phá được kế hoạch hợp quân của địch.

Tháng 5/1951, trong chiến dịch Hà - Nam - Ninh, đại đội do Nguyễn Quốc Trị chỉ huy có nhiệm vụ tiêu diệt vị trí Gối Hạc, mở đường cho đơn vị đánh căn cứ Non Nước tại tỉnh Ninh Bình. Nguyễn Quốc Trị đã chỉ huy đơn vị nhanh chóng áp sát mục tiêu, khi có lệnh nổ súng, đơn vị đồng loạt xung phong diệt ngay một trung đội địch. Bọn địch phản kích dữ đội, Nguyễn Quốc Trị chỉ huy đơn vị đánh trả quyết liệt và bí mật vòng phía sau lưng địch đánh tới, diệt được thêm một trung đội. Trời sáng, địch càng phản kích mạnh hơn, Nguyễn Quốc Trị vẫn bình tĩnh dẫn quân đánh vào nơi bọn địch cố thủ, tiêu diệt chúng và làm chủ trận địa. Trong trận đánh này, đơn vị đã diệt và bắt 160 tên địch, tạo điều kiện cho các cánh quân giành thắng lợi.

Trong Đại hội toàn quốc Chiến sĩ thi đua và cán bộ gương mẫu ngày 19/5/1952 tại chiến khu Việt Bắc, Nguyễn Quốc Trị được phong tặng danh hiệu Anh hùng quân đội cùng với 4 Anh hùng đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam. Khi được tuyên dương Anh hùng, Nguyễn Quốc Trị là đại đội trưởng thuộc Trung đoàn 102, Đại đoàn 308. Ngày 12/6/1952, Chủ tịch Hồ Chí Minh dưới bút danh C.B đã viết một bài báo về Nguyễn Quốc Trị và đăng trên Báo Nhân Dân. Nội dung bài báo viết: “Anh hùng thi đua diệt giặc lập công Nguyễn Quốc Trị đã đánh 95 trận từ Bình Trị Thiên đến Việt Bắc, tự mình diệt hơn 200 tên giặc, bị thương nặng 5 lần mà vẫn không rời bộ đội.

Tham gia cách mạng từ khi mới 16 tuổi. Bị Pháp bắt đày sang Lào lúc 17 tuổi. Vào bộ đội từ ngày khởi nghĩa. Ở trận Biên giới, bộ đội đồng chí Quốc Trị đã nhịn đói và chịu khát 2 ngày, đuổi theo quân giặc, góp phần vào việc bắt sống 2 tên quan năm Lơpagiơ và Sáctông.

Trong trận Trung du, đồng chí Quốc Trị đã có sáng kiến từ trên nóc nhà giặc đánh xuống, kết quả đã hoàn toàn chiến thắng. Trong trận Ninh Bình, đồng chí Quốc Trị cùng 6 đội viên đã dùng mưu mẹo bắt sống 90 tên giặc và tiêu diệt một số, trong đó có tên quan hai, con tướng giặc Tátxinhi.

Trên đây chỉ là vài ví dụ. Những tính tốt của đồng chí Quốc Trị là: Nhanh nhẹn và gan góc khi đánh giặc. Kiên quyết thi hành lệnh trên giao cho. Thương yêu đội viên như anh em ruột thịt. Cần kiệm quý trọng của công. Thật thà tự phê bình và thành khẩn phê bình anh em, luôn luôn khiêm tốn, cầu tiến bộ...”. (C.B. Báo Nhân Dân số 61, ngày 12/6/1952, tr.3).

Năm 1967, Thượng tá Nguyễn Quốc Trị là Hiệu trưởng Trường Quân sự Quân khu 4. Trong một lần về nhà, ông đến thăm, động viên bộ đội pháo cao xạ trước làng Phượng Kỷ. Mặc dù biết trước đường đang có bom nổ chậm nhưng ông nghĩ “biết bom nổ khi nào mà chờ”, nhất là trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, bộ đội cần được động viên kịp thời. Vậy là ông vẫn đi, không quản ngại tiếng nổ của bom thù. Không may sau đó, Nguyễn Quốc Trị đã bị trúng bom và trút hơi thở cuối cùng trên đất mẹ thân yêu.

Như một sự tưởng nhớ tới Anh hùng Nguyễn Quốc Trị, Thành phố Hà Nội có một tuyến đường mang tên ông. Phố Nguyễn Quốc Trị được ban hành quyết định đặt tên vào tháng 1/2019, với chiều dài 1.240m, đoạn từ ngã ba giao cắt phố Nguyễn Chánh, đến đường cạnh ô đất C2 - C4 Khu đô thị Nam Trung Yên (quận Cầu Giấy - TP Hà Nội)./.