Độc đáo hát xoan

Sự sống của hát xoan phụ thuộc và o thế hệ trẻ
( Ảnh: Thúy Hằng)

Hát xoan có từ thời nà o?

Bao phủ quanh hát xoan là cả một bức mà n huyửn thoại đan kết giữa cái ảo với cái thực, thêu dệt những tình tiết hư cấu hoang đường quanh những tên tuổi có thật trong lịch sử. Từ những truyửn thuyết mang mà u sắc cổ tích hé lộ và i điểm mốc cho các nhà khảo cổ phi vật thể bám giữ, từ những di tích đình miếu ở vùng xoan có thêm chút chứng cứ vật thể cho các nhà sưu tầm nghiên cứ. Phần lớn những dấu tích đó liên quan tới vua Hùng hoặc vợ và các con gái vua Hùng, từ đó dẫn đến suy đoán hát xoan sinh ra từ thời các vua Hùng.

Nếu cà ng cổ thì cà ng thêm tự hà o cho ta và cà ng dễ gây ấn tượng với người, song không vì thế mà thiếu thận trọng trong ước tính tuổi đời của hát xoan. Từ cách nhìn khác, hát xoan không thuộc tầng văn hóa cổ nhất Việt Nam, mà định hình và o giữa thời trung đại với những yếu tố di truyửn của những thể loại ca nhạc lễ nghi tín ngườ¡ng đã có từ thời cổ đại. Thà nh thử năm sinh của hát xoan đang du di trong khoảng thời gian mười mấy thế kỷ, với cái mốc cuối liên quan tới không gian diễn xướng của nó là đình là ng.

Vùng xoan giới hạn đến đâu?

Bốn là ng xoan gốc vốn được biết đến là Phù Đức, Kim Đới, An Thái và Thét. Từ cái nôi đó, hát xoan đã phát tích trên vùng đất từng thuộc Văn Lang. Không gian hát xoan vượt sông Lô, sông Thao, tạo nên một vùng văn hóa hát xoan thuộc 18 là ng xã xung quanh đửn Hùng.

Chuỗi điửn dã của Viện à‚m nhạc từ những năm trước đây cho đến chuyến đi mới nhất nhân vụ là m hồ sơ đã quét dọc theo vùng phủ sóng của hát xoan cho thấy mặc dù tổ chức phường xoan rộng mở, mặc dù bất kử³ ai không thuộc họ xoan nếu thích đửu có thể đến cụ trùm xin học hát để sau đó nhập cuộc chơi xoan, thì xoan vẫn là đặc sản của riêng Phú Thọ chứ không vượt biên ra ngoà i lãnh thổ Văn Lang xưa.

Đặc trưng của xoan là gì?

Cách tổ chức và quản lý nghệ thuật trong họ xoan, phường xoan không nghiêm ngặt như quan họ. Vai trò và mối quan hệ đà o - kép trong xoan cũng đơn giản hơn ca trù. Xoan mộc mạc, hồn nhiên và dễ hòa đồng hơn.

Tính đa dạng trong bà i bản của xoan hình thà nh từ chương trình diễn xướng bao gồm hai phần lễ và hội. Những yếu tố tín ngườ¡ng kết nối với tính chất phồn thực, tạo nên một không gian rộng mở, vừa tâm linh vừa thế tục. Hát nghi lễ trang nghiêm thà nh kính bao nhiêu, thì hát giao duyên tình tứ dân dã bấy nhiêu. Trong các tiết mục giao duyên, sự đối đáp không còn bó hẹp trong phường xoan mà diễn ra giữa các đà o xoan với đám trai là ng sở tại, đấy là lúc người xem nhập và o vai người chơi xoan, người thưởng thức hóa thà nh người diễn xướng.

Có thể hình dung một bữa tiệc xoan kéo dà i từ phần đạo đến phần đời, bắt đầu từ lối hát hà ng dọc với các lễ ca nhập tịch, nghênh thần và 14 bà i quả cách, rồi chuyển sang hát hà ng ngang đối đáp trao duyên. Nếu hát hà ng dọc thuộc độc quyửn trình diễn của phường xoan, thì hát hà ng ngang đem lại cơ hội kết nối thâm giao giữa phường xoan với các là ng bạn và đưa xoan vượt ra không gian đình thử để hân hoan bừng nở trong đời sống dân dã.

Đỉnh điểm của chặng hát hội hè đình đám và được trông đợi nhất là tiết mục Mó cá, dẫn đến những khoảnh khắc hiếm hoi cho phép bản năng tự nhiên của con người công khai vượt rà o đạo lý phong kiến. Chưa thấy lối hát giao duyên nà o thấm đẫm tinh thần Nho giáo lại dám bất chấp điửu cấm kị nam nữ thụ thụ bất thân như thế.

Còn nữa, các nhà nghiên cứu cho biết có tục kết nghĩa trai trong là ng vai anh, gái họ xoan vai em và đã là anh em thì không thể lấy nhau. Song lại được biết từ nhân chứng sống là các nghệ nhân rằng muốn lấy thì lấy chứ ai cấm, rằng cộng đồng xoan còn khuyến khích trai chưa vợ, gái chưa chồng thả sức hát múa, đụng chạm, đùa bỡn, trêu ghẹo nhau, và những đứa con hình thà nh và o đêm xoan huyửn diệu ấy được coi là những đứa trẻ trời ban thưởng!

Một trong những nét hấp dẫn của xoan là hình thức diễn xướng tổng hợp ba yếu tố: hát - múa - nhạc cụ đệm. Múa là thà nh tố phụ trợ nhưng giữ vai trò không thể thiếu. Mỗi quả cách không những độc lập vử âm nhạc (giai điệu và lời ca), mà còn có điệu múa riêng. Với các chức năng biểu cảm, tượng trưng và minh họa, chính múa đã tôn phần xướng bằng phần diễn nhiửu lớp lang lôi cuốn và kịch tính trong xoan.

Điểm độc đáo nhất vử mặt âm nhạc học là lối hát đối đáp ở hai điệu thức cách nhau quãng 4 đúng. Kép xướng đà o xô, kẻ hửi người thưa, chà ng tung nà ng hứng, cứ thế luân phiên trong lúc mỗi bên luôn trung thà nh với thang âm của riêng mình.

Bảo tồn sao cho đúng cách?

Mang tính quyết định nhất trong phục hồi xoan là vấn đử con người, trước hết là nghệ nhân và ký ức quý giá của họ. Thật may, xoan vẫn còn những báu vật nhân văn sống, trong số đó có và i cụ đã trên dưới trăm tuổi, nhưng còn mê xoan đến độ mắt lòa lưng còng chân yếu rồi mà các cựu đà o, cựu kép vẫn sẵn lòng dẫn dắt con cháu đến với xoan và là m cố vấn cho đám trẻ biết chơi xoan.

Quyết định cuối cùng cho sự sống còn của xoan thuộc vử thế hệ trẻ. Xoan, cũng như mọi thể loại âm nhạc cổ truyửn dân tộc chỉ thực sự có tương lai khi được công chúng trẻ cảm nhận và đem lòng yêu mến. Có thể hy vọng và o giới trẻ lắm chứ khi ngắm nhìn phường xoan trong những đêm hát: những gương mặt xinh tươi của các cô đà o đang tuổi cắp sách đến trường, giọng hát mượt mà quyến rũ của cậu kép chính tạm gác nhiửu ngà y công nghử mộc kiếm ra khối tiửn để nhập cuộc chơi xoan...

Muốn khuếch tán tình yêu xoan ra khửi vùng xoan, biến hát xoan thà nh ngà y hội mang ý nghĩa quốc tế, thì trước tiên chính cư dân sở tại - chủ nhân của nghệ thuật có một không hai nà y phải thật sự yêu thích và tự hà o vử gia sản của mình.

Hồ sơ hát xoan lên đường sang UNESCO

Hồ sơ quốc gia hát xoan Phú Thọ vừa được gửi sang tổ chức UNESCO có trụ sở tại Paris (Pháp) để xem xét ghi danh và o danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Hồ sơ hát xoan bao gồm 1 bản tóm tắt khái quát vử di sản hát xoan cùng 1 phóng sự giới thiệu vử di sản. Bên cạnh đó là phần phụ lục các công trình nghiên cứu từ trước tới nay vử hát xoan Phú Thọ cùng chương trình hà nh động bảo tồn di sản. Theo lộ trình, trước tháng 9 - 2010, Ban thư ký của UNESCO sẽ xem xét hồ sơ và yêu cầu Việt Nam bổ sung những gì còn thiếu. Tháng 10-2010, hồ sơ sẽ được thẩm định vòng 1. Đến tháng 2-2011 là giai đoạn thẩm định chuyên môn, tại đây các chuyên gia sẽ tiến hà nh bử phiếu bầu chọn di sản.