Thời Lý “ Trần, hệ thống giáo dục và tuyển chọn quan lại tại kinh thà nh dần đi đến hoà n thiện. Nho giáo trở thà nh nội dung giáo dục chủ yếu trong hệ thống giáo dục đà o tạo và lựa chọn nhân tà i cho đất nước. Một ngôi miếu được xây dựng để thử Khổng Tử - người sáng lập ra tư tưởng Nho giáo đã được vua nhà Lý xây dựng tại kinh thà nh Thăng Long và o năm 1070 mà đến nay người dân Hà Nội đửu biết đến. Đó chính là khu Văn Miếu, nay thuộc quận Đống Đa, Hà Nội.
Đến thời vua Lý Thánh Tông, năm 1076, trường Quốc Tử Giám đã được xây dựng trong khu vực Văn Miếu. Lúc đầu đó là nơi học của các vương tôn, công tử, con của vua quan nhưng dần dần nơi đây đã mở rộng công năng và trở thà nh nơi đà o tạo nhân tà i của bốn phương, nơi lựa chọn quan lại cung cấp cho hệ thống chính quyửn trung ương tại kinh đô. Đến nay, Quốc Tử Giám vẫn được nhiửu người biết đến như một trường đại học đầu tiên của nước ta.
Quang cảnh trường thi
Có thể nói, thời Lý “ Trần, việc đà o tạo và tuyển chọn nhân tà i cho đất nước rất được chính quyửn trung ương quan tâm. Năm 1075, kử³ thi Minh kinh bác học lần đầu tiên được tổ chức và Lê Văn Thịnh “ người Kinh Bắc đỗ đầu trở thà nh vị khai khoa cho truyửn thống thi cử Nho học.
Hệ thống thi cử đến thời Trần được hoà n thiện hơn. Năm 1232, nhà Trần đã mở khoa thi Thái học sinh đầu tiên và quy định cứ 10 năm lại tổ chức mở khoa một lần. Bên cạnh Quốc học viện “ trường quốc học đầu tiên của nước ta, còn có những trường tư thục mở ở nhiửu là ng xã, phường quanh kinh thà nh như trường Bái à‚n của thầy Lý Công Ẩn - tôn thất nhà Lý, trường Huử³nh Cung của thầy Chu Văn An “ người thầy đức cao vọng trọng, một tấm gương sáng cho nghìn đời (nay được phối thử trong khu Văn Miếu Hà Nội). Hệ thống giáo dục của đất nước đã đà o tạo ra nguồn nhân tà i mà cho dù gặp bất kử³ hoà n cảnh khó khăn nà o, tà i trí của nho sĩ đất Việt vẫn còn sức sống.
Và o những năm đầu thế kỷ XV, sau khi đánh bại được nhà Hồ, giặc Minh thống trị nước ta. Kinh thà nh Thăng Long sống trong những ngà y ảm đạm. Bọn xâm lược một mặt tăng cường những cơ quan đà n áp, một mặt cũng mở và i trường học để truyửn bá văn hóa Hán, đầu độc tinh thần của dân Việt. Ngôi trường ở Thăng Long là do chính tên Thượng thư Hoà ng Phúc trông nom. Thỉnh thoảng hắn cũng đến đó giảng sách và tập văn cho học sinh. Lớp học cố tình bồi đắp cho có vẻ khang trang, nhộn nhịp, nhưng là m sao có thể chinh phục nổi tấm lòng của các nho sinh Đại Việt.
Một đêm mưa to gió lớn, nhiửu nhà cửa cây cối bị đổ. Thà nh Đông Quan đang uất hận lại thêm cảnh điêu tà n. Sáng sớm, Hoà ng Phúc đến thăm trường, tức cảnh đọc ngay một vế câu đối, bảo học trò đối lại: Nhà nhà đổ sụp vách tường xiêu
Câu đối rõ rà ng là tả cảnh thực tế diễn ra trước mắt, Hoà ng Phúc đã nhân việc cụ thể mà đặt thà nh câu. Nhưng chắc chắn trong thâm tâm hắn cũng có ẩn ý. Mưa bão thiên nhiên là m đổ cửa đổ nhà , thì giông tố của thiên triửu cũng đã vùi dập đất nước Đại Việt nà y là m cho nó tiêu điửu, xơ xác. Cơ đồ nước Nam đang như thế đó, hãy biết thân biết phận.
Trong số học sinh ở trường lúc ấy, không thiếu gì những anh đồ thông minh, sắc sảo. Họ vì hoà n cảnh mà ở lại Đông Quan, phải và o học trường của giặc. Nhưng lòng họ vẫn hướng vử tổ quốc, vẫn tin và o tương lai của dân tộc, và o sức sống của giống nòi. Bởi vậy, câu đối của Hoà ng Phúc vừa đọc lên xong, một chà ng nho sĩ đã đứng lên xin đối lại. Câu đối rà nh rọt , đường hoà ng: Chốn chốn mọc lên cây cử mới.
Không ai rõ Hoà ng Phúc ngẫm nghĩ gì trước câu đối chọi sắc sảo, tà i tình ấy của cậu học trò. Chỉ biết rằng câu đối đã nói lên một sự thực. Sự thực của thiên nhiên là sau cơn bão, hoa cử ở thà nh Đông Quan vẫn trổ mà u khoe sắc. Sự thực của dân tộc là sau khi nhà Hồ thất bại, lá cử cứu nước đã được giương cao ở khắp nơi: miửn xuôi, miửn ngược và chói lọi nhất là vùng rừng núi Lam Sơn đánh đuổi quân Minh xâm lược.
Lễ xướng danh
Sau khi khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi. Thăng Long bước và o một thời kử³ hưng thịnh và nửn giáo dục Nho học đã đạt đến đỉnh cao với nửn giáo dục theo hướng chính quy. Ở kinh đô, cứ ba năm tổ chức kử³ thi Hội và việc thi cử cũng đi và o nử nếp, quy củ.
Việc dựng bia Tiến sĩ đử danh chính là một trong những việc là m mà triửu đình tiến hà nh để đử cao các bậc nho sĩ, đó cũng là vinh dự tối cao đối với những người theo nghiệp văn chương. Lễ dựng bia Tiến sĩ đử danh được tổ chức lần đầu tiên và o năm Giáp Thìn (1484). Ngay từ tấm bia đầu tiên, Hà n lâm viện thừa chỉ Thân Nhân Trung đã viết: Hiửn tà i là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh. Nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy... Bồi đắp nguyên khí là việc quan trọng hà ng đầu.... Đến nay trong Văn Miếu Hà Nội còn có 82 tấm bia tiến sĩ ghi tên 1306 vị tiến sĩ.
Cứ như vậy, những kử³ thi tổ chức liên tục, từ kử³ thi đầu tiên (năm 1075) đến kử³ thi cuối cùng của lịch sử khoa cử phong kiến (năm 1919), trong vòng 884 năm có tất cả 185 khoa thi, với 2875 người đỗ trong đó có 56 Trạng nguyên. Có thể nói rằng, nửn giáo dục đã đà o tạo ra nhân tà i của đất nước, đà o tạo ra những con người mà dựa và o sức mạnh trí tuệ của mình để gìn giữ và bảo vệ đất nước.
.jpg "Áo dài Hà Nội – Tỏa sáng tinh hoa di sản")
.png "Hà Nội kỷ niệm 10 năm Nghi lễ và trò chơi kéo co được UNESCO ghi danh")
