Mỹ thuật

Họa sĩ Trần Phúc Duyên: Sơn mài thấm đẫm hồn quê

Hoàng Hà 08:42 20/03/2025

Khác với các nghệ sĩ xuất thân từ Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương cùng thời di cư sang châu Âu, duy nhất họa sĩ Trần Phúc Duyên chọn sơn mài là chất liệu chủ đạo và xuyên suốt cho các sáng tác thấm nhuần tâm hồn Việt. 70 năm tuổi đời, 50 năm ông dành trọn tình yêu cho nghệ thuật sơn mài, với niềm đau đáu cùng khát khao nâng tầm chất liệu hội họa độc đáo này.

Một ngôn ngữ hội họa sơn mài khác biệt

Họa sĩ Trần Phúc Duyên sinh năm 1923, tại Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp Trung học, ông chọn học Khoa Sơn mài của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, có lẽ một phần vì bộ môn này gần với công việc kinh doanh xưởng gỗ của gia đình, một phần vì nghệ thuật sơn mài lúc bấy giờ ở Việt Nam đã phát triển đến độ cực thịnh.

2.-tac-pham-triu-men-1960-.jpg
Tác phẩm “Trìu mến” (1960) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Thuộc thế hệ sau cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, tranh của Trần Phúc Duyên sáng tác thời kỳ này mang đậm phong cách sơn mài truyền thống với các gam màu đen, đỏ, vàng, cánh gián, với chủ đề quen thuộc như thiếu nữ tân thời, phong cảnh các vùng miền Việt Nam, thiên nhiên… Theo thông tin được ghi chép trong cuốn sổ tay của ông, giai đoạn 1950 - 1954, ông sáng tác trên 200 tác phẩm sơn mài, trong đó nhiều tác phẩm đã được đặt hàng và chọn làm quà tặng ngoại giao.

Ngoài sơn mài, ông cũng thuần thục trong kỹ thuật sơn dầu, lụa và in khắc gỗ. Một trong những tác phẩm sơn dầu khổ lớn và hiếm của ông là “Chân dung thiếu nữ ngồi ghế” (1952) vẽ bà Nguyễn Thị Bính - phu nhân của ông Hoàng Xuân Hãn, hiện đang trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

1.-trung-bay-_hoa-duyen-tuong-ngo_.jpg
Thưởng lãm các tác phẩm trong trưng bày “Họa duyên tương ngộ”. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San.

Tuy nhiên, sơn mài vẫn là niềm đam mê ngay cả khi ông sống xa xứ sở của sơn ta. Sau khi sang Pháp năm 1954, khó khăn về nguyên vật liệu đã thúc đẩy ông nghiên cứu, tìm tòi, và thử nghiệm với những chất màu và kỹ thuật mới, từ loại gỗ làm vóc tới chất kết dính, dung môi và chất màu. Ông vẫn sử dụng sơn ta nhưng đồng thời học và dùng thêm các chất liệu sơn bóng của châu Âu.

Tiếp cận với các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên, nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Hoàng Anh, Giám đốc Nghệ thuật Viet Art View cho biết ông chưa từng thấy bảng màu sơn vàng, xám, ghi như vậy. Ban đầu, ông nghĩ rằng đó là bụi mờ do thời gian phủ lên. Tuy nhiên, sau khi nghiên cứu kỹ hơn, ông nhận thấy bảng màu của họa sĩ Trần Phúc Duyên rất đặc biệt. Trong khóa học cuối cùng tại Trường Mỹ thuật Đông Dương, sơn mài đã được hoàn thiện về bảng màu. Khi sang châu Âu, Trần Phúc Duyên đã kết hợp kỹ thuật và cảm quan nghệ thuật của cả phương Đông và phương Tây, tạo ra ngôn ngữ hội họa sơn mài độc đáo với bảng màu riêng biệt.
Sinh thời, họa sĩ Trần Phúc Duyên từng chia sẻ: “Tôi muốn nâng tầm nghệ thuật sơn mài lên cùng đẳng cấp với sơn dầu”, “kết hợp nhuần nhuyễn nghệ thuật phương Đông và nghệ thuật phương Tây”. Trong các họa sĩ mỹ thuật Đông Dương sang nước ngoài sinh sống, chỉ có Trần Phúc Duyên vẽ tranh sơn mài. Gần 40 năm sống ở châu Âu, họa sĩ đã vẽ hàng trăm bức sơn mài, có tới 20 triển lãm cá nhân ở Thụy Sĩ, Pháp và Canada…

Ký ức sâu đậm về quê hương

Dù sống tại châu Âu, tiếp thu văn hóa và nghệ thuật phương Tây, các chủ đề về quê hương Việt Nam vẫn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt sự nghiệp sáng tác của Trần Phúc Duyên. Theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Phạm Quốc Đạt, ngoại trừ khoảng trên dưới 20 bức tranh sơn mài vẽ phong cảnh Thụy Sĩ, Pháp và Bắc Âu, toàn bộ tranh phong cảnh, tĩnh vật và hình tượng con người của ông đều vẽ về Việt Nam.
Mảng đề tài ông yêu thích và thành công nhất là tranh phong cảnh, với các chủ đề phong cảnh đồng bằng sông Hồng, lấy cảm hứng từ các làng xóm ở Hà Tây và ngoại thành Hà Nội, phong cảnh vùng trung du miền núi phía Bắc, cảnh vịnh Hạ Long mơ mộng... Cũng như tác phẩm của Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Thứ, Lê Thị Lựu - những họa sĩ Việt Nam sống tại châu Âu chung thủy với đề tài Việt Nam, tranh phong cảnh của Trần Phúc Duyên được vẽ từ những hồi tưởng, ký ức sâu đậm về quê hương.

3.-tac-pham-mua-gat-1965-.jpg
Tác phẩm “Mùa gặt” (1965) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Sang những năm 1970, các chi tiết trong tranh của ông dần được giản lược, số lượng màu cũng giảm thiểu, các tương phản mạnh đã nhường chỗ cho một hòa sắc thống nhất, đồng điệu và gần như đơn sắc. Sau đó, ông quay hẳn về với ngôn ngữ nghệ thuật Á Đông: truyền thống hội họa thủy mặc và thiền họa của Trung Hoa và Nhật Bản…

Giám tuyển Ace Lê đã nhận định: “Trần Phúc Duyên là người đầu tiên khéo léo hòa quyện cả hội họa hàn lâm của Tây phương và lối vẽ thủy mặc văn nhân họa của Đông phương, đem bày lên mặt tranh sơn mài Việt. Sau nửa thế kỷ miệt mài nghiền ngẫm và thực hành, họa sỹ đã chắt lọc ngôn ngữ thị giác từ tạo hình trang trí xuống còn trừu tượng tối giản, thông qua đó nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt lên cùng đẳng cấp với sơn dầu phương Tây”.

Nhìn lại các tác phẩm của ông, có thể nhận ra 3 lối tranh rõ rệt: phong cách Đông Dương, chủ yếu là tranh phong cảnh và sinh hoạt đặc trưng của văn hóa Việt Nam; càng về sau thì thiên về tranh thiền họa có biểu tượng, cuối cùng là tranh trừu tượng tối giản thuần túy. Theo nhà nghiên cứu, phê bình nghệ thuật Phan Cẩm Thượng: “Họa sĩ thì thiền bằng chính hội họa của mình. Nếu chỉ theo đuổi lối hội họa sơn mài phong cảnh thì phong cách Trần Phúc Duyên cũng chỉ dừng lại ở những điểm chung của dòng tranh Đông Dương. Nhưng ông đã rẽ sang hướng khác, không phải vì muốn khác biệt hay hay hơn, mà vì toàn bộ những gì ông trải qua, cuộc sống thực tại của chính ông đưa ông đến trừu tượng và thiền họa…”.

Đánh thức kho di sản hội họa

Do hoàn cảnh lịch sử, toàn bộ thời gian sáng tác của họa sĩ Trần Phúc Duyên sau này chủ yếu ở Pháp và Thụy Sĩ nên trong một thời gian dài, ít người Việt Nam biết về hội họa của ông. Sau khi ông qua đời năm 1993, toàn bộ tranh sơn mài, phác thảo, tài liệu, giấy tờ, sổ sách ghi chép được đóng thùng và lưu tại kho trên tầng tháp một tòa lâu đài ở ngoại ô Bern, Thụy Sĩ, nơi ông sống và làm việc từ năm 1968. Trong 20 năm, kho báu này ngủ quên trong tĩnh lặng.

Khi tìm hiểu về mỹ thuật Đông Dương, hai nhà sưu tập, nghiên cứu độc lập về mỹ thuật Việt Nam là Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh đã tình cờ biết đến bộ sưu tập của họa sĩ và xin phép gia đình ông mua lại toàn bộ bộ sưu tập và lưu trữ vì không muốn kho di sản này sẽ bị chia nhỏ, xé lẻ thành nhiều phần khác nhau.

4.-tac-pham-hoai-co-1977-.jpg
Tác phẩm “Hoài cổ” (1977) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Tiếp nhận bộ sưu tập, hai nhà sưu tập đã lên kế hoạch chi tiết để chuẩn bị cho việc hồi hương và giới thiệu di sản nghệ thuật này với công chúng Việt Nam. Họ đã làm việc với các chuyên gia tại Pháp, Hà Lan và Việt Nam để chăm sóc, bảo dưỡng và phục chế một số tác phẩm bị ảnh hưởng do điều kiện bảo quản trong hơn 20 năm lưu kho. Ngoài ra, họ cũng qua Pháp và Thụy Sĩ nhiều lần để gặp gỡ và phỏng vấn gia đình, bạn bè của họa sĩ Trần Phúc Duyên để hiểu thêm về cuộc sống và con người của ông.

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh họa sĩ Trần Phúc Duyên, năm 2023, triển lãm “Họa duyên tương ngộ” đã được tổ chức tại Bảo tàng Nghệ thuật Quang San, thành phố Hồ Chí Minh, quy tụ trên 100 tác phẩm sơn mài, lụa, khắc gỗ và phác thảo, trải dọc và tiêu biểu cho sự nghiệp sáng tác của ông từ lúc còn là sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương (1942 - 1946), khi mở xưởng sơn mài tại Hà Nội (1946 - 1954) cho đến lúc di cư sang Pháp (1954 - 1968) rồi Thụy Sĩ (1968 - 1993). Nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương, cuốn sách “DUYÊN: Hiện thực, Trừu tượng, Thiền họa” vừa được ra mắt độc giả, giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên.

“Có thể thấy, dù sinh sống và hoạt động nghệ thuật ở nước ngoài, nhưng toàn bộ niềm đam mê và tình yêu quê hương của họa sĩ Trần Phúc Duyên được thể hiện hết trong các tác phẩm. Cũng chính vì vậy, chúng tôi muốn giới thiệu ông đến công chúng yêu nghệ thuật. Chúng tôi vẫn còn những dự định để đưa di sản của ông tới đông đảo công chúng Việt Nam, đặc biệt là mong muốn đưa những tác phẩm của ông về Hà Nội, cái nôi của mỹ thuật Đông Dương”, nhà sưu tập Phạm Quốc Đạt chia sẻ./.

Bài liên quan
(0) Bình luận
  • Tôn vinh di sản qua không gian trưng bày mới tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
    Không gian trưng bày mỹ thuật ứng dụng và mỹ thuật dân gian vừa được ra mắt tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (66 Nguyễn Thái Học, Ba Đình, Hà Nội) là điểm nhấn mới trong hệ thống trưng bày cố định, đồng thời là bước tiến trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản mỹ thuật truyền thống.
  • Triển lãm bức tranh sen "Liên hoa tịnh cảnh"
    Phiên bản đặc biệt của bức tranh “Liên hoa tịnh cảnh”, tranh sen của cư sĩ, họa sĩ Nguyễn Thị Kim Đức được trưng bày tại Lotus Art Gallery Van Phuc, Hà Nội.
  • Ra mắt không gian trưng bày đặc sắc tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
    Sáng ngày 24/6/2025 tới, tại số 66 Nguyễn Thái Học (Ba Đình, Hà Nội), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam sẽ tổ chức Lễ ra mắt Không gian trưng bày Mỹ thuật ứng dụng và Mỹ thuật dân gian. Sự kiện diễn ra nhân dịp kỷ niệm 59 năm thành lập Bảo tàng (1966 – 2025), đánh dấu bước phát triển mới trong công tác bảo tồn, phát huy các giá trị di sản mỹ thuật truyền thống.
  • Hành trình của người họa sĩ từ cao nguyên Mộc Châu đến xưởng họa giữa lòng Thủ đô
    Sinh ra và lớn lên tại thôn Văn Minh, xã Cam Thượng, huyện Ba Vì, Hà Nội, họa sĩ Quách Chiến Thắng (sinh ngày 17/11/1994) đã trải qua một hành trình nghệ thuật đầy biến động nhưng không kém phần đam mê. Từ những ngày đầu chập chững vào nghề cho đến nay, anh đã và đang khẳng định được tên tuổi với những tác phẩm sơn dầu giàu cảm xúc, và gần đây là những thử nghiệm mới mẻ với chất liệu sơn mài truyền thống.
  • Triển lãm tranh cổ động kỷ niệm các ngày lễ lớn của dân tộc
    Triển lãm do Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức, với sự tham dự của các họa sỹ chuyên sáng tác tranh cổ động đến từ thành phố Hà Nội và các tỉnh Thái Bình, Hải Dương, Vĩnh Phúc, Quảng Ninh, Hà Nam.
  • Tranh vẽ tại cuộc thi "Rực rỡ Việt Nam" sẽ được trưng bày ở nước Pháp
    Qua hơn 2 tháng phát động, cuộc thi đã nhận được gần 1.000 bức tranh đến từ trẻ em Việt Nam sống ở 17 quốc gia, chia làm 2 bảng theo hai khung lứa tuổi: Dưới 12 tuổi và từ 12 đến 17 tuổi
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • UNESCO trao Bằng công nhận Công viên địa chất toàn cầu Lạng Sơn
    Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là minh chứng rõ nét cho nỗ lực gìn giữ và quảng bá di sản văn hóa Việt Nam cùng với các di sản văn hóa phi vật thể như tín ngưỡng thờ Mẫu, hát Then của người Tày, Nùng, Thái...
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
Họa sĩ Trần Phúc Duyên: Sơn mài thấm đẫm hồn quê
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO