Mỹ thuật

Họa sĩ Trần Phúc Duyên: Sơn mài thấm đẫm hồn quê

Hoàng Hà 08:42 20/03/2025

Khác với các nghệ sĩ xuất thân từ Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương cùng thời di cư sang châu Âu, duy nhất họa sĩ Trần Phúc Duyên chọn sơn mài là chất liệu chủ đạo và xuyên suốt cho các sáng tác thấm nhuần tâm hồn Việt. 70 năm tuổi đời, 50 năm ông dành trọn tình yêu cho nghệ thuật sơn mài, với niềm đau đáu cùng khát khao nâng tầm chất liệu hội họa độc đáo này.

Một ngôn ngữ hội họa sơn mài khác biệt

Họa sĩ Trần Phúc Duyên sinh năm 1923, tại Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp Trung học, ông chọn học Khoa Sơn mài của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, có lẽ một phần vì bộ môn này gần với công việc kinh doanh xưởng gỗ của gia đình, một phần vì nghệ thuật sơn mài lúc bấy giờ ở Việt Nam đã phát triển đến độ cực thịnh.

2.-tac-pham-triu-men-1960-.jpg
Tác phẩm “Trìu mến” (1960) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Thuộc thế hệ sau cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, tranh của Trần Phúc Duyên sáng tác thời kỳ này mang đậm phong cách sơn mài truyền thống với các gam màu đen, đỏ, vàng, cánh gián, với chủ đề quen thuộc như thiếu nữ tân thời, phong cảnh các vùng miền Việt Nam, thiên nhiên… Theo thông tin được ghi chép trong cuốn sổ tay của ông, giai đoạn 1950 - 1954, ông sáng tác trên 200 tác phẩm sơn mài, trong đó nhiều tác phẩm đã được đặt hàng và chọn làm quà tặng ngoại giao.

Ngoài sơn mài, ông cũng thuần thục trong kỹ thuật sơn dầu, lụa và in khắc gỗ. Một trong những tác phẩm sơn dầu khổ lớn và hiếm của ông là “Chân dung thiếu nữ ngồi ghế” (1952) vẽ bà Nguyễn Thị Bính - phu nhân của ông Hoàng Xuân Hãn, hiện đang trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

1.-trung-bay-_hoa-duyen-tuong-ngo_.jpg
Thưởng lãm các tác phẩm trong trưng bày “Họa duyên tương ngộ”. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San.

Tuy nhiên, sơn mài vẫn là niềm đam mê ngay cả khi ông sống xa xứ sở của sơn ta. Sau khi sang Pháp năm 1954, khó khăn về nguyên vật liệu đã thúc đẩy ông nghiên cứu, tìm tòi, và thử nghiệm với những chất màu và kỹ thuật mới, từ loại gỗ làm vóc tới chất kết dính, dung môi và chất màu. Ông vẫn sử dụng sơn ta nhưng đồng thời học và dùng thêm các chất liệu sơn bóng của châu Âu.

Tiếp cận với các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên, nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Hoàng Anh, Giám đốc Nghệ thuật Viet Art View cho biết ông chưa từng thấy bảng màu sơn vàng, xám, ghi như vậy. Ban đầu, ông nghĩ rằng đó là bụi mờ do thời gian phủ lên. Tuy nhiên, sau khi nghiên cứu kỹ hơn, ông nhận thấy bảng màu của họa sĩ Trần Phúc Duyên rất đặc biệt. Trong khóa học cuối cùng tại Trường Mỹ thuật Đông Dương, sơn mài đã được hoàn thiện về bảng màu. Khi sang châu Âu, Trần Phúc Duyên đã kết hợp kỹ thuật và cảm quan nghệ thuật của cả phương Đông và phương Tây, tạo ra ngôn ngữ hội họa sơn mài độc đáo với bảng màu riêng biệt.
Sinh thời, họa sĩ Trần Phúc Duyên từng chia sẻ: “Tôi muốn nâng tầm nghệ thuật sơn mài lên cùng đẳng cấp với sơn dầu”, “kết hợp nhuần nhuyễn nghệ thuật phương Đông và nghệ thuật phương Tây”. Trong các họa sĩ mỹ thuật Đông Dương sang nước ngoài sinh sống, chỉ có Trần Phúc Duyên vẽ tranh sơn mài. Gần 40 năm sống ở châu Âu, họa sĩ đã vẽ hàng trăm bức sơn mài, có tới 20 triển lãm cá nhân ở Thụy Sĩ, Pháp và Canada…

Ký ức sâu đậm về quê hương

Dù sống tại châu Âu, tiếp thu văn hóa và nghệ thuật phương Tây, các chủ đề về quê hương Việt Nam vẫn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt sự nghiệp sáng tác của Trần Phúc Duyên. Theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Phạm Quốc Đạt, ngoại trừ khoảng trên dưới 20 bức tranh sơn mài vẽ phong cảnh Thụy Sĩ, Pháp và Bắc Âu, toàn bộ tranh phong cảnh, tĩnh vật và hình tượng con người của ông đều vẽ về Việt Nam.
Mảng đề tài ông yêu thích và thành công nhất là tranh phong cảnh, với các chủ đề phong cảnh đồng bằng sông Hồng, lấy cảm hứng từ các làng xóm ở Hà Tây và ngoại thành Hà Nội, phong cảnh vùng trung du miền núi phía Bắc, cảnh vịnh Hạ Long mơ mộng... Cũng như tác phẩm của Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Thứ, Lê Thị Lựu - những họa sĩ Việt Nam sống tại châu Âu chung thủy với đề tài Việt Nam, tranh phong cảnh của Trần Phúc Duyên được vẽ từ những hồi tưởng, ký ức sâu đậm về quê hương.

3.-tac-pham-mua-gat-1965-.jpg
Tác phẩm “Mùa gặt” (1965) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Sang những năm 1970, các chi tiết trong tranh của ông dần được giản lược, số lượng màu cũng giảm thiểu, các tương phản mạnh đã nhường chỗ cho một hòa sắc thống nhất, đồng điệu và gần như đơn sắc. Sau đó, ông quay hẳn về với ngôn ngữ nghệ thuật Á Đông: truyền thống hội họa thủy mặc và thiền họa của Trung Hoa và Nhật Bản…

Giám tuyển Ace Lê đã nhận định: “Trần Phúc Duyên là người đầu tiên khéo léo hòa quyện cả hội họa hàn lâm của Tây phương và lối vẽ thủy mặc văn nhân họa của Đông phương, đem bày lên mặt tranh sơn mài Việt. Sau nửa thế kỷ miệt mài nghiền ngẫm và thực hành, họa sỹ đã chắt lọc ngôn ngữ thị giác từ tạo hình trang trí xuống còn trừu tượng tối giản, thông qua đó nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt lên cùng đẳng cấp với sơn dầu phương Tây”.

Nhìn lại các tác phẩm của ông, có thể nhận ra 3 lối tranh rõ rệt: phong cách Đông Dương, chủ yếu là tranh phong cảnh và sinh hoạt đặc trưng của văn hóa Việt Nam; càng về sau thì thiên về tranh thiền họa có biểu tượng, cuối cùng là tranh trừu tượng tối giản thuần túy. Theo nhà nghiên cứu, phê bình nghệ thuật Phan Cẩm Thượng: “Họa sĩ thì thiền bằng chính hội họa của mình. Nếu chỉ theo đuổi lối hội họa sơn mài phong cảnh thì phong cách Trần Phúc Duyên cũng chỉ dừng lại ở những điểm chung của dòng tranh Đông Dương. Nhưng ông đã rẽ sang hướng khác, không phải vì muốn khác biệt hay hay hơn, mà vì toàn bộ những gì ông trải qua, cuộc sống thực tại của chính ông đưa ông đến trừu tượng và thiền họa…”.

Đánh thức kho di sản hội họa

Do hoàn cảnh lịch sử, toàn bộ thời gian sáng tác của họa sĩ Trần Phúc Duyên sau này chủ yếu ở Pháp và Thụy Sĩ nên trong một thời gian dài, ít người Việt Nam biết về hội họa của ông. Sau khi ông qua đời năm 1993, toàn bộ tranh sơn mài, phác thảo, tài liệu, giấy tờ, sổ sách ghi chép được đóng thùng và lưu tại kho trên tầng tháp một tòa lâu đài ở ngoại ô Bern, Thụy Sĩ, nơi ông sống và làm việc từ năm 1968. Trong 20 năm, kho báu này ngủ quên trong tĩnh lặng.

Khi tìm hiểu về mỹ thuật Đông Dương, hai nhà sưu tập, nghiên cứu độc lập về mỹ thuật Việt Nam là Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh đã tình cờ biết đến bộ sưu tập của họa sĩ và xin phép gia đình ông mua lại toàn bộ bộ sưu tập và lưu trữ vì không muốn kho di sản này sẽ bị chia nhỏ, xé lẻ thành nhiều phần khác nhau.

4.-tac-pham-hoai-co-1977-.jpg
Tác phẩm “Hoài cổ” (1977) của họa sĩ Trần Phúc Duyên. Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San

Tiếp nhận bộ sưu tập, hai nhà sưu tập đã lên kế hoạch chi tiết để chuẩn bị cho việc hồi hương và giới thiệu di sản nghệ thuật này với công chúng Việt Nam. Họ đã làm việc với các chuyên gia tại Pháp, Hà Lan và Việt Nam để chăm sóc, bảo dưỡng và phục chế một số tác phẩm bị ảnh hưởng do điều kiện bảo quản trong hơn 20 năm lưu kho. Ngoài ra, họ cũng qua Pháp và Thụy Sĩ nhiều lần để gặp gỡ và phỏng vấn gia đình, bạn bè của họa sĩ Trần Phúc Duyên để hiểu thêm về cuộc sống và con người của ông.

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh họa sĩ Trần Phúc Duyên, năm 2023, triển lãm “Họa duyên tương ngộ” đã được tổ chức tại Bảo tàng Nghệ thuật Quang San, thành phố Hồ Chí Minh, quy tụ trên 100 tác phẩm sơn mài, lụa, khắc gỗ và phác thảo, trải dọc và tiêu biểu cho sự nghiệp sáng tác của ông từ lúc còn là sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương (1942 - 1946), khi mở xưởng sơn mài tại Hà Nội (1946 - 1954) cho đến lúc di cư sang Pháp (1954 - 1968) rồi Thụy Sĩ (1968 - 1993). Nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương, cuốn sách “DUYÊN: Hiện thực, Trừu tượng, Thiền họa” vừa được ra mắt độc giả, giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và các tác phẩm của họa sĩ Trần Phúc Duyên.

“Có thể thấy, dù sinh sống và hoạt động nghệ thuật ở nước ngoài, nhưng toàn bộ niềm đam mê và tình yêu quê hương của họa sĩ Trần Phúc Duyên được thể hiện hết trong các tác phẩm. Cũng chính vì vậy, chúng tôi muốn giới thiệu ông đến công chúng yêu nghệ thuật. Chúng tôi vẫn còn những dự định để đưa di sản của ông tới đông đảo công chúng Việt Nam, đặc biệt là mong muốn đưa những tác phẩm của ông về Hà Nội, cái nôi của mỹ thuật Đông Dương”, nhà sưu tập Phạm Quốc Đạt chia sẻ./.

Bài liên quan
(0) Bình luận
  • Chủ tịch Hồ Chí Minh qua góc nhìn của nghệ thuật tạo hình
    Nhân kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm chuyên đề “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”, khai mạc sáng 16/5 tại Hà Nội. Với 60 tác phẩm chọn lọc từ bộ sưu tập của Bảo tàng, triển lãm là dịp để công chúng trong và ngoài nước chiêm ngưỡng những hình tượng nghệ thuật đặc sắc về lãnh tụ của dân tộc Việt Nam.
  • Cơ hội chiêm ngưỡng những tác phẩm nghệ thuật tạo hình đặc sắc về Chủ tịch Hồ Chí Minh
    Vào sáng ngày 16 tháng 5 năm 2025, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam sẽ diễn ra lễ khai mạc triển lãm chuyên đề “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”. Đây là hoạt động ý nghĩa nhân dịp kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), đồng thời là dịp để công chúng chiêm ngưỡng những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc về hình tượng Người - vị lãnh tụ kiệt xuất của dân tộc Việt Nam.
  • Khởi động cuộc thi UOB Painting of the Year năm thứ ba tại Việt Nam
    Cuộc thi UOB Painting of the Year – một trong những sự kiện mỹ thuật uy tín hàng đầu Đông Nam Á vừa chính thức bước vào mùa giải thứ ba tại Việt Nam. Đây là cuộc thi nghệ thuật thường niên lâu đời nhất tại Singapore, do Ngân hàng UOB khởi xướng từ năm 1982 nhằm phát hiện và tôn vinh các tài năng nghệ thuật trong khu vực.
  • Triển lãm tranh "Mùa xuân Hà Nội và Seoul" sắc màu hội họa giữa văn hóa Việt - Hàn
    Triển lãm tranh "Mùa xuân Hà Nội và Seoul" của họa sĩ Văn Dương Thành với màu sắc lộng lẫy nhưng êm dịu, thể hiện sự hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, giữa văn hóa Việt Nam và Hàn Quốc.
  • Giới thiệu gần 200 cổ vật gốm Việt Nam qua triển lãm “Hành trình gốm Việt”
    Gần 200 cổ vật gốm Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử từ thời tiền sử đến thế kỷ thứ XX của 49 nhà sưu tầm được triển lãm tại điện Kiến Trung (Đại nội Huế).
  • Triển lãm “Bài ca thống nhất” tái hiện ký ức hào hùng của dân tộc
    Sáng 25/4/2025, tại khuôn viên công viên Thống Nhất (phía mặt đường Trần Nhân Tông, Hà Nội), triển lãm mỹ thuật “Bài ca thống nhất” chính thức khai mạc, thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng yêu nghệ thuật và lịch sử. Sự kiện do Công ty Nghệ thuật Tân Hà Nội phối hợp với Bộ Tư lệnh Hải quân và Tổng Công ty Bảo Việt Nhân Thọ tổ chức nhằm chào mừng kỷ niệm 50 năm ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025) và 70 năm ngày thành lập Quân chủng Hải quân Nhân dân Việt Nam (7/5/195
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Chủ tịch Hồ Chí Minh qua góc nhìn của nghệ thuật tạo hình
    Nhân kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm chuyên đề “Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình”, khai mạc sáng 16/5 tại Hà Nội. Với 60 tác phẩm chọn lọc từ bộ sưu tập của Bảo tàng, triển lãm là dịp để công chúng trong và ngoài nước chiêm ngưỡng những hình tượng nghệ thuật đặc sắc về lãnh tụ của dân tộc Việt Nam.
  • Xuất bản sách "Hồ Chí Minh qua hồi ức của những cựu tù chính trị Côn Đảo"
    “Hồ Chí Minh qua hồi ức của những cựu tù chính trị Côn Đảo” là nhan đề cuốn sách được Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ra mắt nhân kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 – 19/5/2025).
  • Tiếp tục phát triển tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Kỷ nguyên mới của dân tộc (Bài 1)
    Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành trọn đời cho tự do, độc lập của dân tộc và hạnh phúc của Nhân dân. Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh sẽ tiếp tục soi đường cho dân tộc Việt Nam bước vào Kỷ nguyên mới - Kỷ nguyên phát triển, kỷ nguyên giàu mạnh dưới sự lãnh đạo, cầm quyền của Đảng Cộng sản, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, sánh vai với các cường quốc năm châu.
  • Hà Nội triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người
    UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành Kế hoạch số 133/KH-UBND ngày 14/5/2025 về Triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người năm 2024 trên địa bàn thành phố Hà Nội.
  • Hà Nội bổ sung thêm 339 hồ, ao, đầm vào danh mục không được san lấp
    UBND Thành phố ban hành Quyết định số 2423/QĐ-UBND ngày 14/5 về việc điều chỉnh, bổ sung danh mục hồ, ao, đầm không được san lấp tại Quyết định số 1614/QĐ-UBND ngày 20/3/2023 của UBND Thành phố.
Đừng bỏ lỡ
Họa sĩ Trần Phúc Duyên: Sơn mài thấm đẫm hồn quê
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO