Cá bơi ngược dòng dưới chân đèo Tô Na và nguy cơ tận diệt

Cá chốt thuộc họ cá da trơn, thịt có màu vàng óng hoặc trắng, chỉ sống ở những khe đá tại khu vực nước chảy xiết, mực nước sâu từ 7 đến 7,5 m quanh lưu vực sông Ba và sông Ayun thuộc vùng đất phía Nam tỉnh Gia Lai. Do đặc tính thích bơi ngược dòng nên thịt nó vừa chắc, vừa dai lại thơm. Đặc biệt là phần da rất dai, vị béo ngậy.

Nhiều người cho rằng đây là loài cá Chình ở các sông, suối dọc miền Trung hay cá tra, cá basa khi có hình dáng khá giống nhưng thân cá nhỏ hơn, con lớn nhất cũng chỉ nặng tối đa một cân.

Bên cạnh cảnh hùng vĩ của sông núi vẫn thấp thoáng căn lều của một ngư phu câu cá Chốt

Thưởng thức món cá Chốt ngon nhất là vào khoảng tháng 8, tháng 9 âm lịch. Lúc này tại Tây Nguyên đang mùa lũ, nước chảy xiết nên cá Chốt thường bơi ngược dòng. Món canh chua mà được nấu với cá Chốt thì cái nước rất ngọt, người dân cho rằng không loài cá nào sánh kịp. Để ăn với cơm, người ta thường kho tộ với mắm, tiêu (tiêu hạt xanh càng tốt), ớt, hành… Món này ăn với loại gạo dẻo của người đồng bào J’rai bản địa thì chẳng còn chỗ nào để chê, nhất là trong những ngày giá rét.

Thế nhưng ngon nhất phải kể đến món cá Chốt nướng. Chế biến món này người ta chỉ cần làm sạch vây, râu, ruột… rồi bỏ lên bếp than nướng. Bếp than phải thật đỏ nhưng không được quá đượm để khỏi cháy nhanh làn da cá, phải để cá chín từ từ mới ngon. Ăn kèm với cá Chốt nướng là các loại rau sống, rau gia vị, bánh tráng và đặc biệt phải có muối é (một loại muối gồm ớt hiểm còn xanh, lá é, muối hạt sống được giã chung) hoặc muối kiến cỏ (ớt hiểm xanh, muối hạt sống, con kiến vàng, hạt một loại cỏ thơm do người đồng bào DTTS tìm ra) còn không thì muối kiến. Vị cay ngọt, thơm của muối, cộng với thịt cá nướng béo ngậy bên cạnh ly rượu nồng khiến nhiều thực khách cho rằng mình đang được thưởng thức món ăn “tiến vua” khi xưa.

Ngư phu chèo ghe câu cá Chốt - hình ảnh hiếm hoi vì giờ người ta toàn đánh bắt bằng điện.

Xuôi dọc QL 25, những người sành ăn không ai là không biết đến quán nhậu chủ yếu bán cá Chốt và các món độc đáo của đồng bào J’rai bản địa tại chân đèo Tô Na (khu vực tiếp giáp thị xã Ayun Pa và huyện Krông Pa) do ông Lê Đình Trọng làm chủ. Tại quán này, trừ những ngày mưa thật to ra, còn không thì cứ chiều chiều, rất nhiều lữ khách nán lại để lai rai món cá Chốt nướng đặc biệt thơm ngon, vừa thưởng thức phong cảnh hùng vỹ nơi chân đèo đồng thời để quên đi cái nóng oi ả vốn có của vùng đất phía Nam tỉnh Gia Lai.

Thực khách ở đây rất đa dạng, từ công nhân viên chức, nông dân cho đến khách du lịch, lữ hành. Hầu hết ai cũng hài lòng khi thưởng thức xong món cá đặc sản này.

Đặc sản núi rừng trước nguy cơ tận diệt

Ông Trọng nhớ lại, khoảng hơn 5 năm trước, trung bình mỗi ngày quán ông tiêu thụ đến vài chục kg cá Chốt là chuyện bình thường. Lúc đó, quán bán ra cho khách chưa đến 100.000 đồng/kg. Bây giờ giá đã lên đến 160.000 đồng/kg nhưng lại không có đủ để đáp ứng nhu cầu vì cá ngày một hiếm. Hiện tại, có tìm đỏ mắt cũng khó thấy được những con cá Chốt nào có trọng lượng đến 1 kg mà chủ yếu là loại từ 1,5 lạng - 7 lạng.

Tìm khắp chợ thị xã Ayun Pa cũng không còn thấy tiểu thương bán loại cá này bởi vì hầu hết đều được nhập vào các nhà hàng, quán nhậu. So với cá Lóc nuôi (trên dưới 60.000 đồng/kg tại các chợ), cá Chốt thuộc loại rẻ tiền bởi vì chúng được các nhà hàng thu vào với giá từ 60.000 - 100.000 đồng/kg tùy loại trong khi tiểu thương mua lại của những người đánh bắt chỉ từ 50.000 đồng – 80.000 đồng/kg. Loại cá này thị trường ngày càng chuộng nên nhiều người đã chọn đánh bắt cá Chốt để làm kế sinh nhai.

Khung cảnh dòng sông bên đèo Tô Na

Để bắt được cá Chốt, trước đây người ta chỉ thả câu, thả lưới, còn bây giờ người dân bất chấp thủ đoạn, kể cả dùng bình điện lạnh, xung điện gây ra sự hủy diệt đối với môi trường. Các “ngư dân xung điện” dùng bình điện lạnh rà, sục tại những vùng cá Chốt hay ở khiến chúng bị lạnh, cay mắt buộc phải rời các khe đá ẩn nấp nổi lên mặt nước lánh nạn. Khi cá nổi lên, người đánh bắt dùng xung điện chích cho cá bất tỉnh rồi dùng vợt vớt vào thùng. Với cách đánh bắt này, không riêng gì cá Chốt mà các loài cá khác, sinh vật khác cũng tiêu theo.

Đó là chưa kể mùa sinh sản của cá Chốt (khoảng tháng 11 - 12 âm lịch) con người cũng không tha, thời gian này chúng thường nổi lên mặt nước để tìm chỗ đẻ trứng nên càng tạo điều kiện cho những người đánh bắt cá bằng điện có cơ hội nhiều hơn. Lúc này, quanh lưu vực sông Ba, sông Ayun, người đánh bắt cá Chốt nhộn nhịp cả ngày lẫn đêm, có người đánh được cả yến cá chỉ trong vài tiếng đồng hồ, bán cho tiểu thương được vài trăm nghìn đồng dễ như chơi.

Thấy nghề này thu nhập cao, nhiều người nhảy vào nhập cuộc và vì cá không kịp duy trì nòi giống nên số lượng ngày càng ít đi. Việc dùng điện để đánh bắt cá Chốt đang làm cho số lượng loài cá này giảm đi nhanh chóng, bên cạnh đó những năm trở lại đây, nhiều công trình chặn dòng để làm thủy điện lớn, nhỏ quanh lưu vực các sông Ayun, sông Ba cũng làm cho loài cá này biến mất dần vì bị thay đổi môi trường sống tự nhiên.