Nhà sử học Trần Quốc Vượng từng bảo, đấy là hai câu của Nguyễn Công Trứ khen người Hà Nội. Có thể ông có khảo cứ vững và ng như người ta có cơ sở để nói câu ca dao Gió đưa cà nh trúc la đà là từ thơ của cụ nghè Vân Đình - Dương Khuê. Còn tôi cứ nghĩ rằng nếu đó là thơ của Nguyễn Công Trứ thì rất có thể lời thơ khen người xứ Huế. Vì Huế thời đó là kinh đô và có lẽ Nguyễn Công Trứ gắn bó với Trà ng An - tân đô hơn là Trà ng An - cựu đô. Nhưng dù sao thì người ta vẫn gắn hai câu ca dao đó và o người Hà Nội nhiửu hơn.
Xin chữ đầu xuân - nét đẹp văn hóa của người Hà Nội. Ảnh: Viết Thà nh
Dẫu không thanh lịch cũng người Trà ng An - một lời khen ý nhị vừa đủ để người được khen vui mà không rơi và o sự tâng bốc nịnh bợ! Nhưng thanh lịch là thế nà o? Có thể đó là một từ ghép của thanh nhã và lịch sự? Nhưng mà cứ đi theo hướng chẻ nhử từ ngữ ra như vậy thì rồi lại gặp những nét nghĩa trùng lặp nhau thôi. Thế thì cứ nên hiểu khái quát đi để thấy rằng đó là từ chỉ vẻ đẹp bử ngoà i do dáng người, do cách ăn mặc nhã nhặn, sang trọng và đó cũng là từ chỉ vẻ đẹp trong nói năng, trong giao thiệp, ứng xử. Và nói chung, trong vẻ đẹp văn hóa của con người.
Khi ca ngợi vẻ đẹp thanh lịch của người Hà Nội là người ta đã đối lập với người các vùng miửn khác. Dễ thấy cái chất văn hóa đáng khen ngợi đó hình thà nh từ những điửu kiện sống của người Hà Nội, ở một vùng đô thị có lịch sử cả nghìn năm. Cái già u có vật chất hơn hẳn vùng quê của người Hà Nội là rõ. Già u, lại có điửu kiện ăn mặc, sinh hoạt cao hơn vì kinh đô là nơi tụ hội các ngà nh nghử dịch vụ. Già u xứ quê không bằng ngồi lê Hà Nội là thế. Việc tiếp xúc với người tứ chiếng cư ngụ hay vãng lai là m cho tinh hoa tứ xứ được sà ng lọc, kết tinh. Người dân Hà Nội sống trong môi trường ấy, có trình độ văn hóa, văn minh cao hơn người tứ xứ cũng là lẽ đương nhiên. Trong xã hội học người ta nêu ra thuyết tương tác biểu trưng, trong đó nhấn mạnh sự điửu chỉnh của các cá nhân khi tiếp xúc với nhau. Cái đó có mặt tích cực là là m cho người ta phải học hửi lẫn nhau những điửu tốt, điửu chỉnh những sai lệch so với chuẩn chung và tiến bộ dần lên. Cái mà Tam tự kinh bảo là tính tương cận, tập tương viễn là nguyên nhân của hiện tượng vừa nêu - Người ta có đặc tính gần như nhau có thể bắt chước lẫn nhau mà . Không lạ gì dù ít học hà nh, dân Hà Nội nói năng vẫn dễ nghe, ứng xử dễ vừa lòng nhau. Cái gọi là lan tửa của phẩm chất văn hóa cũng là thế.
Cùng với điửu kiện tập trung nhân tà i, vật lực như thế ở kinh đô, các sản phẩm văn hóa dù chỉ là một bà i thơ thù tạc cũng dễ lan truyửn để được thưởng thức, phẩm bình. Đó là điửu kiện cho các hoạt động văn hóa phát triển, cho các văn nhân tà i tử mà i giũa tà i năng, nhất là trong điửu kiện giao thông liên lạc, phổ biến thông tin còn hạn chế trong thời đại cũng chưa hẳn đã xa. Có thể rất đúng khi nói rằng các nhân tà i cỡ Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ khó mà để lại tên tuổi cho đời đến thế nếu không được tôi luyện ở Hà Nội và cho rằng cái hồn vía, linh khí, tinh chất gớm ghê của Thăng Long - Hà Nội là ở chỗ nà y. Nhưng có thể cũng chưa đúng lắm khi nghĩ vử những Nguyễn Khuyến, Tú Xương và ngay cả Phan Huy Chú mới được nhận là người Hà Nội. Cái trình độ văn hóa đỉnh cao quốc gia của kinh đô nhiửu thời và cựu đô một thời của Hà Nội là nhử tụ hội nguyên khí quốc gia khắp các vùng miửn thật. Nhưng để đạt đến tầm cỡ quốc gia thì nhân tà i các nơi cũng không hẳn là không được nhà o nặn. Ngay Nguyễn Công Trứ ở tuổi tráng niên đâu đã được nhà o nặn ở cựu đô, tân đô! Tú Xương thì có thể gần như chỉ ở cái đô thị nhử bé là nơi chắc cũng chỉ một ít phố, chợ quanh cái Hà ng Nâu Nam Định của ông thôi. Nhưng diện mạo lớp thị dân nhố nhăng thời đó ở Hà Nội cũng chưa ai vẽ ra ghê đến thế!
Đến đây cũng nên nói lại rằng cái thanh lịch của người Trà ng An cũng chỉ là cách nhìn một phía. Người Trà ng An cũng là con người. Có điửu những hỉ, nộ, ai, lạc của họ có một cách biểu hiện rất lịch, bằng những lời lẽ nhử nhẹ tinh tế, không tục tĩu thô bỉ như người ta thấy ở các vùng nông thôn. Nhưng dù có kìm nén thì cái nộ của họ nhiửu khi lại thà nh những vết thương khó là nh qua những lời đau phải nhớ đời. Người ta đã nói đến những lời mỉa mai ý nhị rất nhã nhưng cũng rất đau. Cụ Nguyễn Tuân là m nghệ thuật nên những cái vang bóng một thời cụ ghi lại đửu là những cái đẹp - ngay cả đến việc có thể chém treo ngà nh! Vì vậy chẳng nên quá khuếch trương cái thanh cái lịch để mà chỉ tôn vinh phong cách Hà Nội thời xưa. Sẽ có thể còn phản cảm khi cứ nói đến chất Hà Nội gốc ở những người phải cư trú tới bốn năm đời! Phẩm chất văn hóa của một con người hình như cũng ít phụ thuộc và o gen. Nó là thứ hình thà nh do môi trường sống và năng lực hấp thu, sà ng lọc cũng như nghị lực luyện rèn của cá nhân. Việc nói đến cái chất người Hà Nội chỉ nhấn phẩm chất tốt và chỉ nói đến cơ sở địa - văn hóa là điửu chưa chắc đã hay. Nhận đúng cái hay xưa, sà ng lọc lấy cái hữu ích và cả thanh lọc những cái dở có lẽ mới có ích cho công cuộc xây dựng đời sống văn hóa trong cộng đồng. Có thật còn là hay cái sự cung kính, tự khiêm đến hà i hước như nhiửu khi ta vẫn gặp? Cái lịch sự, nhử nhẹ dùng ngôn từ ôn hòa trước những tà n dư phong kiến ở khá nhiửu nhân viên công vụ thời nay cũng có phải là phẩm chất văn hóa cần đử cao? Thiết nghĩ đó là vấn đử chung đối với văn hóa ứng xử của con người thanh lịch hôm nay. Con người thanh lịch nà y không kèm theo địa danh Trà ng An, hay Hà Nội và cả Hà Nội 1, Hà Nội 2. Con người thanh lịch nà y là con người Việt Nam, có thể đó là con người có cựu quán Thanh Nghệ hay vùng quê cầu tõm hôm qua. Khi mà một Saccôdi gốc Hunggari đã thà nh Tổng thống Pháp. Khi mà một Obama gốc Phi đã thà nh Tổng thống Mử¹ thì lôi lý lịch Hà Nội gốc ra khoe để là m gì. Mấy bạn trẻ đương chức tôi quen cho biết họ đang phải là m lại lý lịch, trong đó không chỉ khai đến tam đại (ông bà nội) của mình mà cả của vợ, chồng mình. Có người hửi vợ, vợ cũng không biết tên các cụ nhà mình!!! Có lẽ cần biểu dương mấy anh nhập cư chưa lâu mà có phong cách Hà Nội hơn cả Hà Nội gốc.
Rất có thể những lời nà y sẽ mạo phạm mấy ông có khai sinh ở phố Hà ng Cót, Hà ng Đà o. Nhưng dù không có khai sinh ở Hà Nội, thực tế tôi vẫn sinh ra ở Hà Nội và lớn lên ở đây. (Các anh tôi đửu hữu sinh vô dườ¡ng. Tôi sinh ra rất khó nuôi, có lúc đã tưởng đi theo các anh rồi, các cụ phải bán khoán cho Đức Thánh Trần, cho là m con nuôi... cả năm sau mới mang vử quê khai sinh). Rất tiếc là tôi chưa có được phong cách đáng biểu dương của những con người tinh hoa của Hà Nội.
Và tôi rất phục mấy anh mới nhập cư tôi nói trên nên cứ thà nh thật viết ra. Mong các vị người Hà Nội gốc thông cảm
