Nghề nặn Tò he ở Xuân La

Cao Xuân Quế| 29/03/2018 08:44

Từ nghề nặn chim cò… Làng Xuân La thuộc xã Phượng Dực, huyện Phú Xuyên, Hà Nội. Làng có bốn xóm là xóm Cả, xóm Thượng, xóm Trung và xóm Hạ. Xưa làng nhỏ bé nằm trên các gò đất, dân số vài trăm người. Dần dần, dân số đông đúc lên, làng xóm cũng ngày một mở rộng, phát triển. Xuân La có nhiều nghề, nhưng có một nghề có từ lâu đời khá độc đáo và cho đến nay vẫn là một nghề độc nhất vô nhị trên đất nước ta, đó là nghề nặn chim cò (ngày nay gọi là nghề nặn tò he).

Nghề nặn Tò he ở Xuân La
Tò he - đồ chơi dân giã cuốn hút nhiều em nhỏ. 
Nghề nặn chim cò có từ khoảng bốn - năm trăm năm nay. Sinh thời, nghệ nhân dân gian Đặng Văn Tố cho biết đến đời cụ đã là đời thứ 8, cụ truyền nghề cho con là đời thứ 9, và truyền dạy cho cháu là đời thứ 10. Chỉ tiếc rằng ông tổ nghề nặn chim cò là ai thì cho đến bây giờ các cụ cao niên nhất làng cũng không ai tỏ tường! Chỉ biết rằng nghề xuất phát từ một làng nông nghiệp trồng lúa nước, là nghề của những người nghèo. Vật liệu để tạo nên những con chim cò là thứ thóc gạo do người dân tự tay mình làm ra. Từ gạo xay thành bột rồi từ bột gạo qua bàn tay cần cù khéo léo và đầu óc sáng tạo của người Xuân La đã tạo ra những con chim cò có hình dáng và màu sắc đẹp, sinh động, hấp dẫn, hút hồn mọi người nhất là thế giới trẻ thơ.

Các cụ người làng Xuân La kể rằng: nghề nặn chim cò xuất phát từ cảnh nghèo đói. Cũng như bao vùng chiêm trũng khác, Xuân La xưa kia 

một năm chỉ cấy được một vụ lúa mà cũng bấp bênh, vì đây là vùng đồng chiêm trũng. Người ít ruộng nhiều nên cày cấy cũng không đủ ăn vì năng suất thấp và mùa màng cũng hay thất bát. Những lúc nông nhàn, còn ít gạo, họ giã thành bột trộn với rau dại, làm bánh hấp ăn. Người khéo tay thì tỉ mẩn nặn thêm con chim, con cò, con gà, con vịt… cho vào chõ hấp chung với bánh. Khi chia cho con cháu, bọn trẻ thích lắm không nỡ ăn ngay, dùng để chơi, chơi chán rồi mới ăn vừa đỡ đói lòng, vừa khoái chí vì được ăn bánh với thịt chim, thịt cò bằng… bột gạo! Tuy “thịt giả” đấy nhưng rất thú vị. Bọn trẻ hàng xóm thấy hay mắt và ngon miệng cũng về đòi bố mẹ nặn theo. Thế rồi cả xóm, cả làng nặn chim cò, gà vịt cho con chơi, cho con ăn. Lúc đầu chỉ bằng bột gạo trắng, sau có người nảy ra sáng kiến pha màu đỏ của gấc, màu xanh của lá cây, màu vàng của nghệ, màu đen của nhọ nồi… vào bột cho đẹp mắt, những con vật nặn ra càng sinh động, hấp dẫn bọn trẻ. Dần dà, người ta pha phẩm màu mua ở chợ vào bột với đủ màu sắc xanh, đỏ, tím, vàng…, sáng tạo thêm ra nhiều con giống khác khiến cho loại đồ chơi đầy hấp dẫn này ngày càng thêm phong phú. Từ việc nặn bánh theo hình con chim, con cò cho con cho cháu ăn và chơi, thấy trẻ con rất say sưa yêu thích, một số bà bày lên mẹt đem ra chợ Cống, chợ Tía, chợ Đồng Vàng, chợ Bối, chợ Bóng, Đồng Quan... để bán, đặc biệt là nặn bán ở những nơi có tổ chức hội hè, ngày lễ, ngày tết, ngày xuân, nhất là ngày rằm trung thu là ngày tết của trẻ con. Trẻ con, người lớn mua chim cò còn được tận mắt xem nghệ nhân nặn chim cò như xem biểu diễn nghệ thuật.

Nghề nặn Tò he ở Xuân La
Người Xuân La nặn chim cò rất khéo, rất nhanh. Nguyên vật liệu là bột gạo, đồ nghề chỉ là một chiếc lược có chuôi, một nắm que tre… đựng trong một cái hòm gỗ nhỏ. Nhưng sự tài ba là ở đôi bàn tay người Xuân La. Bàn tay véo bột, vê bột mềm mại, thoăn thoắt, tài ba đã thu hút người mua, người xem xúm xít, đông vui. Nghề nặn con giống bằng bột ở Xuân La ra đời từ đó, và cái tên được gọi nghề nặn các con giống bằng bột chơi được, ăn được đó là nghề nặn chim cò.

…Đến nghề nặn tò he

Vậy tại sao lại gọi nặn chim cò là nặn tò he? Và các con vật nặn ra lại gọi là con tò he?

Về làng Xuân La tìm hiểu về nghề nặn tò he, hầu như tất cả những người đã từng nặn chim cò, kể cả những người già cả đã từng nặn chim cò từ lúc còn nhỏ cho đến lúc về già, rồi truyền nghề cho con, cho cháu, đều nói rằng nghề nặn các con giống làm đồ chơi bằng bột gạo từ rất xa xưa của làng mình là nặn chim cò. Rồi sau sáng tạo nặn ra nhiều các con giống khác như mười hai con giáp, rồi nặn cả hoa lá, thuyền rồng, nặn cả người, nặn tàu xe, nhà cửa… cũng vẫn gọi cái tên chung là nặn chim cò. Bởi vậy ở Xuân La vẫn còn lưu truyền một câu ca dao cổ nói về nghề ở làng mình:

“Thứ nhất bánh đa, thứ nhì bánh cuốn, thứ ba chim cò”

Có mấy giả thuyết về nguồn gốc cái tên tò he ở Xuân La. Xin nêu một giả thuyết thông dụng nhất:

Có một số cụ cao niên ở Xuân La cho rằng: Có lẽ do phát âm chệch đi mà ra hai tiếng tò he chăng? Cụ lý giải rằng: Trong nghề nặn đồ chơi chim cò, dần dần người ta sáng tạo nặn ra nhiều thứ phong phú hơn, miễn là những thứ đó có trong cuộc sống, nặn ra được trẻ con yêu thích. Trong số lượng các vật nặn ra làm đồ chơi, người ta nặn ra cả cái kèn. Cái kèn có gắn một miếng lá vào miệng, làm dăm kèn, khi thổi, kèn phát ra âm thanh: Tò te!… Tò te!…Thế rồi lúc hò reo, hò hét, đám trẻ không có kèn thì hét tò te! tò te bằng miệng… Tiếng tò te hai phụ âm “t” liền nhau phát ra nó nằng nặng, nó không nhanh được. Bọn trẻ thi nhau hét theo tiếng tò te… cho nhanh, nó biến âm thành tò he!… tò he!… Phải chăng tò he biến âm từ tò te mà ra?
Nhưng từ “tò he” ra đời từ bao giờ, vào thời điểm nào, người ta cũng không xác định được rõ ràng. Ngay ở Xuân La, nơi mà người Xuân La sáng tạo ra nghề nặn chim cò, để rồi thiên hạ gọi là tò he, cũng không biết được cái tên đó ra đời từ bao giờ nữa. Nhưng từ khi cái tên tò he ra đời, gọi nghề nặn chim cò là nặn tò he, người Xuân La cũng không phản đối. Và từ “tò he”, nghề nặn mang cái tên nặn tò he rồi cũng quen tai, quen miệng, thành phổ biến, thành thịnh hành, có phần làm lu mờ cái tên nặn chim cò đi, người Xuân La cũng phải chấp nhận. Và chắc rằng từ khi xuất hiện cái tên tò he nghe đã quen tai, gọi đã quen miệng thì rồi cũng xuất hiện câu ca dao truyền miệng đáng yêu về tò he:

Tò he cô bán mấy đồng
Tôi mua một cái cho chồng tôi chơi
Chồng tôi đánh vỡ đánh rơi
Tôi mua cái nữa tôi chơi một mình

Theo số đông người Xuân La cho biết thì từ tò he ra đời chưa lâu. Nghệ nhân Nguyễn Văn Thuận (khi còn sống) - một nghệ nhân nặn tò he tài ba đã được đem tò he đi Mỹ, đi Nhật, nặn tò he từ lúc còn bé, cũng công nhận như thế. Ông cho rằng, từ tò he có từ cuối những năm 80, đầu những năm 90 của thế kỷ trước và được phổ biến rộng rãi, được quen tai, quen miệng từ đó. Nó ra đời, rồi từ ngày các phương tiện thông tin đại chúng bùng nổ, có nhà báo nào đó viết bài, giới thiệu trên báo về nghề nặn tò he ở làng Xuân La. Nghe lạ lạ, hay hay, nhiều nhà báo cũng về tìm hiểu rồi đưa lên các phương tiện thông tin đại chúng… Thế là cái tên tò he ngày càng trở nên quen thuộc, hấp dẫn, ngày càng lan xa, không chỉ trong cả nước, mà còn bay ra cả nước ngoài. Nghề sản xuất đồ chơi dân gian truyền thống tò he Xuân La được giới thiệu rộng rãi đúng lúc Nghị quyết Trung ương V khoá VIII ra đời và được thực hiện: “…Phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc…”. Kho tàng văn hoá, văn nghệ dân gian, nghề dân gian truyền thống được sưu tầm, nghiên cứu, trân trọng bảo tồn, trong đó nghề nặn tò he truyền thống ở làng Xuân La - một nghề độc đáo có một không hai - được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam đánh giá vào loại độc đáo, đã đưa vào danh sách nghề dân gian. Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam đã phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian và tặng Kỷ niệm chương Vì sự nghiệp Văn nghệ dân gian cho một người làng Xuân La đầu tiên là cụ Đặng Văn Tố.

Nghệ nhân dân gian Đặng Văn Tố, người đầu tiên đã được sang Nhật trình diễn nghề nặn tò he và tiếp sau đó là nghệ nhân Nguyễn Văn Thuận cũng đã được đem nghề nặn tò he sang giới thiệu ở Mỹ và ở Nhật. Rồi đến năm 2006, 2007, nghệ nhân Đặng Văn Tẫn - con trai cụ Đặng Văn Tố - lại hai lần được đem tò he sang Nhật giao lưu văn hóa với nước Nhật và các nước ASEAN. Năm 2012, nghệ nhân trẻ Nguyễn Văn Thành được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch mời đem tò he đi theo chương trình Giao lưu nhân dân ASEAN tại Thái Lan và Trung Quốc…

Nghề nặn tò he, con tò he nghiễm nhiên trở thành độc đáo, hấp dẫn, thu hút sự quan tâm của mọi người, mà lại là nghề độc nhất vô nhị chỉ có riêng ở Xuân La, trở thành thương hiệu của Xuân La. Trong Lễ hội làng nghề - phố nghề Thăng Long - Hà Nội năm 2010 dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, tò he Xuân La vinh dự được mời tham gia, thu hút sự quan tâm đặc biệt của người trong nước và khách quốc tế. Từ năm 2011 đến nay, các lễ hội vinh danh làng nghề của huyện, của các xã Chuyên Mỹ, Phú Yên, Phú Túc, gian hàng tò he và biểu diễn nghề nặn tò he của người Xuân La đều có sức hấp dẫn đặc biệt với người trong huyện và khách thập phương. 
(0) Bình luận
  • Hà Nội vận hành chính quyền hai cấp: Cải cách hành chính vì dân, đặt sự hài lòng làm thước đo
    Từ ngày 1/7/2025, thành phố Hà Nội chính thức hoàn tất việc sắp xếp lại các đơn vị hành chính cấp xã. Toàn thành phố hiện còn 126 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 51 phường và 75 xã. Đây không chỉ là bước đi mang tính kỹ thuật về địa giới, mà là quyết sách hành chính lớn, đánh dấu bước chuyển quan trọng trong việc xây dựng nền hành chính phục vụ hiện đại, tinh gọn, hiệu quả – nơi người dân, doanh nghiệp được đặt ở vị trí trung tâm.
  • Xã Phú Nghĩa (mới): Tổ chức bộ máy hoạt động hiệu quả, cùng Thủ đô vững bước trong kỷ nguyên giàu mạnh
    Ngay sau khi đi vào hoạt động tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp từ ngày 1/7/2025, xã Phú Nghĩa (thành phố Hà Nội) đã triển khai các công việc, nhiệm vụ Thành phố giao, đảm bảo mọi hoạt động diễn ra thông suốt, hiệu quả. Qua đó, xã Phú Nghĩa góp sức cùng thành phố Hà Nội thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ chính trị Trung ương giao, vững bước trong kỷ nguyên mới – kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
  • Phường Sơn Tây (mới) ngày đầu thực hiện tổ chức chính quyền 2 cấp: Vì Nhân dân phục vụ
    Từ ngày 1/7/2025, cùng với cả nước, phường Sơn Tây (thị xã Sơn Tây cũ - thành phố Hà Nội) thực hiện hoạt động chính quyền 2 cấp. Từ đầu giờ sáng nay, 1/7, toàn bộ cán bộ, công chức Phục vụ hành chính công phường Sơn Tây đã có mặt đầy đủ, đã bắt tay ngay vào thực hiện nhiệm vụ.
  • Kỳ họp thứ Nhất HĐND phường Cửa Nam: Không để đứt gãy công việc khi vận hành chính quyền địa phương 2 cấp
    Thực hiện Luật Tổ chức chính quyền địa phương, sáng 1/7, HĐND phường Cửa Nam (Thành phố Hà Nội) khóa I, nhiệm kỳ 2021-2026 tổ chức kỳ họp thứ nhất để xem xét, quyết định công tác nhân sự và thực hiện các nội dung quan trọng thuộc thẩm quyền. Đây là kỳ họp đặc biệt của phường Cửa Nam để hoàn thiện tổ chức bộ máy, vận hành chính quyền địa phương 2 cấp hiệu lực, hiệu quả góp phần xây dựng và phát triển Thủ đô Văn hiến – Văn minh – Hiện đại.
  • Lời cảm ơn của Hội Nhà báo Thành phố Hà Nội
    Ngày 25/6/2025, Hội Nhà báo Thành phố Hà Nội tổ chức trang trọng hội nghị Gặp mặt tri ân các thế hệ nhà báo Thủ đô và khen thưởng tập thể, cá nhân hội viên nhà báo các cơ quan báo chí Hà Nội, nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2025).
  • Tôn vinh 80 gia đình văn hóa tiêu biểu Thủ đô
    Hướng tới kỷ niệm 24 năm Ngày Gia đình Việt Nam (28/6/2001 – 28/6/2025), sáng 26/6 tại Hội trường Bảo tàng Hà Nội, Sở Văn hóa Thể thao Hà Nội đã tổ chức Hội nghị tuyên dương gia đình văn hóa tiêu biểu Thủ đô năm 2025. Sự kiện góp phần tôn vinh những mái ấm gương mẫu, giàu trách nhiệm với cộng đồng, góp phần lan tỏa các giá trị văn hóa trong đời sống xã hội.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • 20 giải thưởng được trao tại Triển lãm ảnh “Việt Nam qua ống kính nhiếp ảnh gia quốc tế”
    Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 2397/QÐ-BVHTTDL ngày 9/7/2025 về việc tặng Giải thưởng cho các tác giả Triển lãm ảnh “Việt Nam qua ống kính nhiếp ảnh gia quốc tế” (lần 3).
  • Góc nhìn đa chiều và sâu sắc của một học giả Nhật về Việt Nam
    Nhằm cung cấp thêm cho bạn đọc góc nhìn của một học giả nước ngoài về Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Sbooks phát hành cuốn sách “Việt Nam - Một góc nhìn từ Nhật Bản” của GS.TS. Furuta Motoo. Không chỉ thể hiện tầm vóc học thuật, cuốn sách còn là sự kết tinh của gần 50 năm gắn bó, nghiên cứu nghiêm túc và đầy tâm huyết của một học giả Nhật Bản dành cho đất nước hình chữ S.
  • Ra mắt sách “Trở về từ hỗn loạn” của tác giả Trần Nhật Minh
    Công ty TNHH Sách và Truyền thông Việt Nam (Tri Thức Trẻ Books) phối hợp cùng NXB Thông tin và Truyền thông vừa ra mắt độc giả cuốn sách “Trở về từ hỗn loạn” của tác giả Trần Nhật Minh. Cuốn sách thuộc thể loại tâm lý ứng dụng, tập trung giải mã các biểu hiện tâm lý cực đoan, các hội chứng rối loạn thường gặp và hướng dẫn người đọc thực hành phương pháp Inner Role Therapy – Trị liệu nội vai.
  • Đà Nẵng: Sắp lộ diện siêu dự án bên bờ sông Hàn
    Trong bối cảnh thị trường bất động sản Đà Nẵng đang bước vào thời kỳ “vàng” với hàng loạt đòn bẩy và quy hoạch của thành phố, Capital Square – Tổ hợp căn hộ cao cấp nằm bên bờ sông Hàn - được kỳ vọng sẽ trở thành biểu tượng sống mới, đồng thời là tọa độ đầu tư hấp dẫn bậc nhất miền Trung.
  • Phường Thanh Xuân: "Trải nghiệm một ngày làm lính cứu hỏa"
    Chương trình "Trải nghiệm một ngày làm lính cứu hỏa” là một trong các hoạt động trong Chiến dịch tình nguyện hè năm 2025 và cao điểm đẩy mạnh công tác tuyên truyền, hướng dẫn công tác phòng cháy, chữa cháy.
Đừng bỏ lỡ
Nghề nặn Tò he ở Xuân La
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO