Bây giử, tuy không ai dệt nữa, nhưng lĩnh Bưởi còn lưu mãi trong ca dao, tục ngữ trong lịch sử ngà nh nghử thủ công ở Việt Nam.
Tổ nghử lĩnh Bưởi
Tương truyửn đầu xuân năm 1011, sau khi định đô ở Thăng Long, Lý Thái Tổ đi thuyửn trên sông Tô đến bến sông gần chợ Bưởi ngà y nay, thấy có căng một tấm lĩnh dệt hình con rồng uốn khúc. Người dừng lại hửi mới biết dân xóm Dâu và xóm Bãi đã dệt tấm lĩnh nà y để đón mừng nhà vua. Qua đó có thể thấy nghử dệt lĩnh đã có từ rất lâu, muộn nhất cũng phải là thế kỷ 11. Vử tổ nghử lĩnh Bưởi có rất nhiửu truyửn thuyết khác nhau. Có chuyện nói rằng cuối thời Bắc thuộc, họ Thái ở phương Bắc sang nước ta là m ăn đã đem nghử dệt lĩnh truyửn dạy cho dân. Lúc đầu dân là ng chỉ dệt được lĩnh trơn, vử sau nghử dệt lĩnh được truyửn rộng sang các là ng lân cận bên kia sông Thiên Phù và sông Tô Lịch như là ng Tiên Thượng, là ng Trung Nha, là ng Vạn Long... tất cả đửu thuộc vùng Bưởi. Lại có thuyết khác cho rằng lĩnh Bưởi từ lâu đã nổi tiếng ở kinh đô Thăng Long và khắp cả nước là nhử công ơn tổ nghử Phạm Thị Ngọc Đô.
Tương truyửn và o thời Hậu Lê, nhà vua đi đánh dẹp ở phương Nam toà n thắng trở vử. Trong số người vử theo có một cô gái xinh đẹp là Phạm Thị Ngọc Đô. Nà ng được nhà vua yêu quí không chỉ vì vẻ đẹp sắc nước hương trời mà còn vì tà i canh cửi có một không hai. Phạm Thị Ngọc Đô đã được vua xây cung điện và cho ở cùng 24 nữ tử³ cũ của nà ng. Đồng thời lại cấp cho khoảnh đất rộng 80 mẫu thuộc địa phận là ng Trích Sà i (vùng Bưởi - Nghĩa Đô ngà y nay) đặt tên là Thiên Niên trang. Bà đã chiêu tập dân những là ng xung quanh cùng với các nữ tử³ của mình, để dạy cho họ nghử dệt lĩnh. àt lâu sau bà mất, nhớ ơn bà , nhân dân lập miếu thử gọi là miếu Bà chúa dệt lĩnh. Hà ng năm, cứ và o ngà y mùng 5 tháng Giêng dân là ng lại tổ chức tế lễ để tưởng nhớ công lao của bà để lại cho con cháu muôn đời sau. Trong bà i hát chầu khi người là ng Bưởi tế bà có đoạn:
Nhử đức thiên tôn dạy nết cửi canh Chân già y tay dệt đã nhanh Văn chương có chữ rà nh rà nh bởi ai Việc cung chức thiên tà i đủ vẻ Dạy nữ công văn nghệ cho tường Quay tơ lựa chỉ nhiửu đường Dọc theo dậm mắt, dệt ngang có mà nh... Mua em tấm lĩnh hoa chanh gửi vử.
Một nghử biết mấy công phu
Cho dù những câu chuyện vử tổ nghử còn khác nhau nhưng chắc chắn dân chúng vùng Bưởi-Nghĩa Đô vốn có nghử dệt lĩnh từ lâu đời bởi dân gian có câu hát: Nhắn ai trẩy chợ kinh thà nh/Mua em tấm lĩnh hoa chanh gửi vử. Theo nhà nghiên cứu Đỗ Thị Hảo, lĩnh hoa chanh là hà ng dệt bằng tơ rất công phu của vùng Bưởi, cầm vuông lĩnh đen ta thấy dầy dặn nhưng không thô cứng. Một mặt đen mử còn mặt kia bóng láng có điểm những chấm hoa mịn mà ng tinh tế. Cũng theo bà Hảo, mặc dù vẫn phải trải qua các công đoạn quay tơ, mắc cửi, là m hồ, đánh suốt, dệt, nhưng dệt lĩnh, nhất là lĩnh hoa đòi hửi nhiửu công phu. Chỉ tính riêng số sợi dọc trong một tấm lĩnh cũng đã có 5.400 sợi dặm mắc (là sợi tơ vừa phải, khác với dặm mảnh là sợi tơ nhử) và dặm mốt son (là sợi tơ to nhất).
Người thợ phải đếm đủ số sợi, rồi mắc lên khung cho thật đủ, không bị rối, không bị đứt. Trong quá trình là m nghử người thợ đã đúc rút được những kinh nghiệm và luôn nhắc nhở nhau: Hồ trơn ngang nhử dệt đan Thân mình cũng sướng như quan phủ Hoà i Hồ to ngang sấn dệt dà y Cũng bằng cha mẹ bắt đà y biển Đông. Dệt lĩnh trơn đã khó, dệt lĩnh hoa còn khó hơn. Ở mỗi khung dệt lĩnh hoa phải mắc thêm go hoa và thêm một thợ cà i hoa. Họ phải ngồi trên khung dệt để kéo go hoa phối hợp với người dệt ngồi ở dưới. Lĩnh dệt xong mới chỉ là hà ng mộc, việc nhuộm thâm cũng đòi hửi kử¹ thuật và công phu. Lĩnh mộc trước hết phải đem chuội cho thật trắng, rồi nhuộm chà m. Sau đó mỗi ngà y phải nhuộm nước lá bà ng năm lần, trát bùn rồi phơi khô, cứ như thế trong bảy ngà y liửn.
Vậy là tấm lĩnh đã trải qua 35 thâm 7 thổ. Nhưng thế vẫn chưa xong bởi muốn tăng độ bửn của sợi, phải đem hồ, rồi cuộn cả tấm lĩnh lại, lấy chà y gỗ ghè cho thật mửm, là m thế lĩnh mới đen bóng và mửm mại. Lĩnh mộc vùng Bưởi thường được mang và o Huế, hay Sà i Gòn nhồi tía (nhuộm mà u tía) rồi mới đem bán. Người ta gọi đây là lĩnh tía. Hiện nay, một và i gia đình thợ dệt lâu năm ở vùng Cầu Giấy, Bưởi đã nghiên cứu cải tiến khung dệt có khổ to hơn, dùng môtơ để thay thế việc kéo bằng tay.
Đặc biệt họ đã là m được máy cà i hoa khi dệt. Với khung dệt cải tiến, người thợ không cần dùng hai tay lao thoi như trước mà chỉ dùng một tay giật dây cho thoi và o con chuột, còn tay kia dập khổ, nhịp độ vừa nhanh vừa đỡ tốn sức. Việc cải tiến nà y cho phép dệt được những tấm lĩnh khổ rộng hơn, trước kia khổ 45cm thì nay có thể rộng 80cm. Máy cà i hoa đặt trên nóc khung cửi thay thế bớt hẳn một người ngồi kéo như ngà y xưa, năng suất lại tăng gấp 3-4 lần so với trước. Dù số người là m nghử cũ ở Bưởi không còn nhiửu nhưng họ đã cố gắng cải tiến trên cơ sở nghử tổ để dệt những mặt hà ng mới đủ sức cạnh tranh với thị trường./.
.jpg "Hà Nội tuyên dương 80 gia đình văn hóa tiêu biểu")
