Sang thời Nguyễn, phường đổi thà nh thôn (là ng) và là một trong 23 thôn, trại, phường thuộc tổng Tả Nghiêm (sau đổi thà nh tổng Kim Liên), huyện Thọ Xương, phủ Hoà i Đức, từ năm 1915 thuộc huyện Hoà n Long, tỉnh Hà Đông (năm 1941 đổi thà nh Đại lý đặc biệt Hà Nội), có dân số tương đối đông (năm 1926, là ng có 1586 nhân khẩu).
Ngoà i là m ruộng, trồng mà u (đồng ruộng của là ng nay là các dãy nhà cao tầng của khu tập thể Kim Liên), là ng có nghử nhuộm vải nâu, nên là ng còn có tên là Đồng Lầm. Phía Đông của là ng có hai hồ lớn là hồ Bảy Mẫu và hồ Ba Mẫu. Đây là nơi xưa kia dân là ng lấy bùn để nhấn bùn cho vải mà u nâu ngả sang mà u đen. Xưa kia là ng còn có sông Kim Ngưu - một nhánh của sông Tô Lịch chảy qua, xuống Cầu Dửn, Vĩnh Tuy thì chia thà nh nhiửu nhánh xuống các là ng xã huyện Thanh Trì. Nghử nhuộm nâu, sông Kim Ngưu (sông Dà i) cùng với hai hồ lớn là ba nét đặc trưng của là ng Kim Liên - Đồng Lầm xưa. Ca dao cũ có câu:
Đồng Lầm có vải nâu non
Có hồ cá rộng, có con sông dà i
Đầu là ng Kim Liên (chỗ ngã tư Đại Cồ Việt - Kim Liên hiện nay) và o giữa thế kỷ XIX trở vử trước có một cửa ô gọi là à” Kim Hoa, hay à” Kim Liên, tên dân gian gọi là à” Đồng Lầm. Đây chính là một cửa ô mở qua tường phía Nam của tòa thà nh đất vòng giữa bao bọc khu dân cư của Kinh thà nh Thăng Long vử phía Đông. Trên địa phận của là ng còn có địa danh Mộng Kiửu là nơi diễn ra trận đánh giữa Vua Lê Tương Dực dẹp tan quân của Trần Cảo và o năm Canh Ngọ - 1510 mà sử cũ đã ghi.Thời Lê - Trịnh, là ng Kim Liên cùng với là ng Trung Tự được hưởng tạo lệ chuyên trách việc thử cúng ông Nguyễn Hy Quang (1634 - 1692), đỗ Tam trường thi Hội khoa Sĩ Vọng, là m quan Thị lang, dạy các thế tử họ Trịnh, được ban tước Hiển Quận Công, sau khi mất được phong Phúc thần.
Trước đó, là ng Kim Liên có ông Trần Vĩ (1564 - ?) đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn, niên hiệu Hoằng Định, đời Vua Lê Kính Tông (năm 1604), là m quan đến Tả Thị lang bộ Lại, kiêm Đông các Đại học sĩ, tước Hương Quận công, được cử đi sứ sang nhà Minh; vử trí sĩ; khi mất được tặng Thượng thư, hà m Thiếu bảo.Là ng Kim Liên có ngôi đình thử Cao Sơn đại vương. Hiện nay có nhiửu thuyết khác nhau vử lai lịch của vị thần nà y: là Sơn Tinh, là chú ruột của Sơn Tinh hoặc là một trong 50 người con theo Lạc Long Quân đi xuống khai phá vùng đồng bằng. Là ng còn có ngôi đửn cũng thử Cao Sơn, xây dựng và o năm Canh Ngọ (1510), được coi là ngôi đửn trấn giữ phía Nam thà nh Thăng Long. Trong đửn còn tấm bia do Hoà ng giáp Lê Tung soạn năm 1510, kể vử việc thần Cao Sơn đã âm phù Lê Tương Dực đánh dẹp Lê Uy Mục. Bia đã bị mử nên được khắc lại và o năm Nhâm Thìn đời Cảnh Hưng (1772).
TS. Bùi Xuân ĐínhĐình Kim Liên
Đình Kim Liên được lập nên để thử thần Cao Sơn. Năm 1510, niên hiệu Hồng Thuận thứ III, ngôi đình được xây cất, trước có tên gọi: "Cao Sơn Đại Vương Từ", nghĩa là đửn thử Cao Sơn Đại Vương. Do đình đặt tại là ng Kim Liên và chính do người dân là ng Kim Liên có công tạo dựng, gìn giữ nên sau nà y ta thường gọi là đình Kim Liên. Mặt tiửn của đình quay vử hướng Nam.
Trước đây, đình Kim Liên có diện tích rộng khoảng 3 mẫu Bắc Bộ.Đình gồm có phía trước là Phương đình, tiếp đến là đửn thử Hậu. Hậu cung thử Cao Sơn Đại Vương và hai vị Nữ thần cùng phối hưởng trong ban thử. Phương đình có kiến trúc không cầu kử³. Bước qua mười một bậc xây từ sân lên là một cửa chính rộng 2 mét, cao 2,5 mét. Tiếp đó 1,2 mét cũng là một cửa chính kích thước như thế và hai cửa phụ hai bên, mỗi cửa rộng 1 mét, cao 2 mét. Mái Phương đình lợp bằng ngói mũi, đỉnh nóc phía hai hồi là hai con sư tử đá được gắn vững chãi có hướng chầu và o nhau.Hậu cung và Đại bái diện tích khoảng 50 m2 cũng kết cấu vì kèo gỗ, chạm trổ, trên là mái lợp ngói. Long ngai thử Thà nh hoà ng Cao Sơn Đại Vương được chạm khắc tinh sảo, sơn son thiếp và ng sáng đẹp lộng lẫy. Ngai bệ hình vuông chế theo kiểu "chân quử³, dạ cá". Hoa dây được chạm thủng, đường nét uốn lượn uyển chuyển. Thâm cung trang nghiêm, ánh sáng hắt từ các ô cửa, vòm mái vừa đủ cho ta cảm giác mử ảo linh thiêng...
Có hai cái ao nằm ở phía tả, hữu Hậu cung. Truyửn thuyết và lịch sử coi hai cái ao là hai mắt Rồng thì bây giử cả hai mắt Rồng nà y được thay bằng các ngôi nhà dân cao 4,5 tầng che lấp cả không gian vốn thoáng đãng và nghiêm trang của đình. Trước cửa đình, xưa có một cái ao rộng khoảng gần 400 m2 (gọi là miệng Rồng) thì nay đã được san lấp, lát gạch bê tông là m hè phố. Duy chỉ có phía tả cửa đình là còn lại một cái giếng đường kính khoảng 30 m, xưa gọi là giếng Ngọc (truyửn thuyết coi giếng nà y là viên ngọc để Rồng ngậm).Văn bia "Cao Sơn Đại Vương - Thần Từ Bi Minh" dựng bằng tấm đá đen rất lớn, bên cây si có gốc to cả chục người ôm không xuể. Rễ si thả bóng xuống che nửa phần văn bia cà ng tôn thêm sự cổ kính.
Tương truyửn, Cao Sơn Đại Vương là con trai Lạc Long Quân và bà à‚u Cơ. à”ng đã theo cha lên núi Tản Viên (Sơn Tây) lập nghiệp. Đến thời Lê Trung Hưng, Thần Cao Sơn có công tích lớn ngầm giúp Lê Tương Dực dẹp nhiễu nhương. Tháng 11 năm Kỷ Mão (1509) Lê Tương Dực lánh nạn và o Tây Đô (Thanh Hoá dấy binh khởi nghĩa, khôi phục sự nghiệp Vua Cao Tổ, cứu vớt ức triệu dân là nh (Văn bia đình Kim Liên ghi).Được bà Trương Lạc Diện - vợ vua Lê Thánh Tông giúp đỡ nên ba vị Đại thần: Nguyễn Bá Lân, Nguyễn Hoà ng Dụ, Nguyễn Văn Lữ dốc lòng thử vua, tiêu diệt kẻ hung bạo. Ba vị đại thần nà y một lần đến Phụng Hoá (thuộc Nho Quan, Ninh Bình hiện nay) trong rừng sâu âm u, họ đã gặp một ngôi đửn cổ có đại tự đử: "Cao Sơn Đại Vương". Linh cảm thế nà o cả ba cùng khấn cầu xin thần giúp đỡ. Quả nhiên, sự ứng nghiệm cùng với tà i ba xuất chúng của mình, mười ngà y sau họ đã nhấn chìm được một cuộc bạo loạn. Vua Lê Tương Dực biết được sự việc, ông đửn ơn bằng cách thức cho xây lại đửn thử khang trang hơn. Và tấm bia "Cao Sơn Đại Vương -Thần Từ Bi Minh" là được chuyển từ Phụng Hoá vử dựng tại đình Kim Liên hiện nay, với ước nguyện mong thần Cao Sơn - vị Thần thiêng liêng - góp sức bảo vệ phía Nam kinh thà nh Thăng Long (Trấn Nam Phương).
.jpg "Ra mắt sách “Trở về từ hỗn loạn” của tác giả Trần Nhật Minh")
.jpg "Phường Cửa Nam sử dụng Robot AI hỗ trợ người dân thực hiện thủ tục hành chính")
