Bơi Đăm, rước Giá, hội Thầy
Vui thì vui vậy chẳng tầy đám Than
Trong kho văn học dân gian của là ng quê Việt Nam, phong phú và độc đáo hơn cả, có lẽ là thể lọaị hát ví. Hát ví thường được phổ biến ở vùng Nghệ Tĩnh, không có nhạc cụ, các thế kỷ trước thường dùng để trao đổi tình cảm giữa đôi trai gái nên được gọi là hát giao duyên. Ngọc Than có lẽ là ngôi là ng duy nhất ở Bắc bộ sở hữu những câu hát ví độc đáo nà y.
Mặt trăng đã ghé tà tà
Em gần thì ở, anh xa thì vử
Mặt trăng đã dé mái gianh
Còn dăm câu nữa để dà nh đến mai...
Đám Than (lễ hội chính của là ng) chủ yếu diễn ra và o tháng 8 (âm lịch), từ khi có trăng (tối ngà y 12 âm lịch) cho đến khi muộn trăng, kéo dà i khoảng nửa tháng, vốn nổi tiếng ở xứ Đoà i vử cả quy mô tổ chức lẫn tính chất độc đáo của các tiết mục trình diễn.
Cuộc hát ví ngà y xưa thường diễn ra ở gò Bồ Quần hoặc Cầu Hà , nơi trai gái Ngọc Than ra hát với trai gái của các là ng, xã lân cận. Một cuộc hát ví thường có 3 chặng chính với các lử lối và các thủ tục nhất định. Địa điểm hát ví rất linh hoạt, có khi trên bến dưới thuyửn; có khi hai pheở hai bên bử ngòi, cũng có khi cùng đứng trên bãi đất rộng ở rìa là ng... mà hát ví, đối đáp với nhau.
Tháng giêng em đi chơi xuân
Thì em cứ cổng Bồ Quân mà và o
Cổng là ng có ba cái ao
Có điếm phiên ( tuần phiên) ngủ
ra và o cũng sang...
Cuộc hát vô tiửn khoáng hậu nổi tiếng ở Phủ Quốc là cuộc hát ví năm 1942 tại buổi khao Chánh tổng của ông Hồ, xóm Trại (ông Hồ là con ông trùm Tuần, là cháu cụ phó Liễu). Quan khách thiên hạ và dân là ng đã chứng kiến cuộc thi tà i kéo dà i 3 ngà y 3 đêm mà bên nam bên nữ vẫn bất phân thắng bại. Kết quả mà giải thưởng mà ông Tổng Hồ treo giữa sân vẫn còn nguyên.
Loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian nà y bắt nguồn từ lao động, sản xuất, lễ hội. Nội dung ví rất phong phú, bà y tử nhận thức xã hội, thái độ ứng xử, tình cảm riêng tư, tình yêu đôi lứa. Ví Ngọc Than có hai dạng thức hát là hát ví lẻ và hát ví có lử lối.
Æ n nà ng có bụng hửi thăm
Nhà anh cũng được quanh năm thường thường
Anh ở họ Đặng danh thì
Sơn Tây là tỉnh, Quốc Oai là là ng
Xuân xanh 18 tuổi và ng
Cha mẹ anh đặt là chà ng Văn Thân...
Hát ví lẻ gồm những câu tức cảnh sinh tình trước một sự kiện hoặc người nà o đó hoặc là hát đối đáp nhau trong thời gian ngắn chứ không phát triển thà nh một cuộc hát. Hát ví lẻ không phụ thuộc và o không gian diễn xướng và đử tà i rất linh hoạt, tùy thuộc và o đối tượng và khả năng tham gia.
Hát ví có lử lối ở Ngọc Than cho thấy vẻ đẹp lung linh của loại hình ca hát dân gian nà y bởi nó lấy cơ sở từ hát ví lẻ nhưng trong hoà n cảnh sinh hoạt đông người nên có điửu kiện phát triển thà nh một cuộc hát.
Trước tiên là ví chà o
Thoạt và o chà o lụa chà o the
Em nghe các bác dừng lại mà nghe anh chà o
Chà o Mơ, chà o Mận, chà o Đà o
Chà o người thục nữ, chà o người hiửn nhân
Chà o xa em lại chà o gần
Để cho kẻ Tấn, người Tần chà o nhau
Trong số những nghệ nhân đã mất, có cụ Bùi Thị Tần, nhà ở xóm Quán, cụ Đỗ Thị Phách, người xóm à”, nhưng nổi tiếng nhất là ông Hai Khinh và bà Hai Ty (người Bương Rổ, xã Nghĩa Hưng, lấy chồng Ngọc Than là ông Hai Ty). à”ng Hai Khinh vốn là nghệ nhân hát chèo, có giọng tốt, ví giửi. Nếu ngồi một chỗ bảo ông đọc cho nghe những câu, những bà i hát ví thì ông ... chịu, nhưng cứ và o cuộc hát thì ông như người khác hẳn, từ ý tứ, câu chữ cứ tuôn ra à o ạt như nước chảy.
Còn bà Hai Ty mang cả vốn hát ví ở quê Lườ¡ng quốc Trạng nguyên Nguyễn Trực (1417-1473) vử Ngọc Than nên đã được xếp và o nửn đà n chị hát ví.
Hửi khắp là ng trên xóm dưới Ngọc Than thì chỉ còn 1 và i người có tuổi trong là ng còn nhớ mang máng được rằng hình như ngà y xưa là ng mình cũng có hát ví chứ cũng không thể nhớ được chính xác là là ng mình có hát ví hay không.
Kho tà ng văn hóa dân gian của là ng, hiện nay, chỉ còn duy nhất nghệ nhân Bùi Thúc Cát , 86 tuổi, xóm Trại Mới, được coi là một quái kiệt duy nhất còn nhớ hà ng nghìn câu ví sẵn lòng dẫn du khách và o thăm kho hát ví Ngọc Than.
Có người ở mãi trong tận Tây Nguyên còn gửi thư cho tôi để trao đổi, động viên tôi hát ví, sau rồi mất liên lạc nhưng đến giử tôi vẫn còn giữ những thư ấy, cụ Cát nói.
Nghệ nhân Bùi Thúc Cát đọc thư trao đổi hát ví.
Chính tại đám Than mà hai vợ chồng cụ Cát đã nên duyên với nhau. Bà Đỗ Thị Ngọ, vợ cụ Cát móm mém nói: Bây giử ở là ng có ai hát ví nữa đâu, chỉ có ông nhà tôi hay hát để ru cháu thôi.
Hỡi cô mà thắt bao xanh
Đi vử là m mối cho anh một người
Một người vừa đẹp vừa xinh
Một nửa giống mình, một nửa giống ta
Ví dù là m mối không ra
Thì em phải xuất của nhà đửn anh
Ví dù là m mối không thà nh
Thì em phải quyết lấy anh phen nà y
Con cháu cụ Cát hầu như cũng chẳng ai nhớ nổi một câu ví, ở cái là ng quê nghèo ấy họ còn bận gánh mưu sinh. Chỉ có cô cháu nội Bùi Thị Thanh Huyửn, học lớp 5 là có thể ê a và i câu cùng ông, âu đó cũng là niửm an ủi với lão nghệ nhân Bùi Thúc Cát.
Cô đến hửi hát ví, tôi vui lắm, tôi cũng mong được dạy lại hát ví để mọi người còn biết đến hát ví là ng tôi, cụ Cát nói thêm.
Điửu ngạc nhiên là ngay cả cán bộ UBND xã phụ trách vử văn hóa cũng tử vẻ sửng sốt khi được hửi vử hát ví ở Ngọc Than. à”ng Nguyễn Quý Thuận, Trưởng ban Văn hóa xã Ngọc Than cho biết: Ở xã có các phong trà o thể dục thể thao, đánh cầu lông, bóng bà n, bóng đá chứ tôi cũng không biết là có hát ví ở địa phương. Đây là lần đầu tiên tôi được nghe thông tin nà y.
Và lý giải cho điửu nà y, ông Thuận cho biết vì mới lên nhậm chức nên nắm bắt chưa sát sao, trong thời gian tới xã sẽ tìm hiểu và có phương án cụ thể.
Tuy trí nhớ cụ Cát vẫn đủ minh mẫn để ngà y ngà y ru cháu bằng những câu ví xưa, nhưng liệu rằng ở cái tuổi gần đất xa trời, người nghệ nhân cuối cùng ấy có kịp lưu truyửn đến thế hệ sau những câu hát ví Ngọc Than?
Nhà anh đóng hướng chữ Dần
Cổng đi chữ Mão có phần thanh tao
Trước cửa nhà anh có 4 cái ao
Ruộng chừng 10 mẫu
Chẳng sà o nà o linh
Ngắm xem phong cảnh hữu tình
Trong nhà chạm vẽ tứ linh rà nh rà nh...
