Long đong... Con đĩ đánh bồng

Là một người con nặng lòng với âm nhạc truyửn thống của Hà Nội, GS. TS Phạm Minh Khang, Giám đốc Trung tâm phát triển Nghệ thuật à‚m nhạc Việt Nam đã thốt lên như vậy khi trao đổi với chúng tôi.

Đặc sản đất Thăng Long

GS. TS Phạm Minh Khang GĐ Trung tâm Phát triển nghệ thuật âm nhạc VN cho biết thêm, ngay từ khoảng thế kỷ XIII, thà nh ngữ: Thằng cu, mụ đĩ đã xuất hiện ở đất Thăng Long. Thực ra, đây là câu gọi cửa miệng đầy trìu mến trong dân gian chứ không mang ý nghĩa đĩ thoã như ngà y nay lớp trẻ hay dùng. Câu thà nh ngữ cũng có nguồn gốc từ điệu múa Con đĩ đánh bồng. Con đĩ đánh bồng là tên gọi của một tiết mục văn nghệ diễn xướng dân gian cổ của người Hà Nội. Con đĩ ở đây được hiểu là sự đồng cảm trong cách gọi yêu quý, nhí nhảnh, cưng chiửu chứ không phải để chỉ phạm trù đạo đức.

Long đong... Con đĩ đánh bồng

Múa đĩ đánh bồng do Trung tâm Phát triển Nghệ thuật à‚m nhạc Việt Nam biểu diễn

Đây là tiết mục diễn xướng xuất phát từ là ng cổ của Hà Nội ngà y nay là Triửu khúc. Trước đây, từ bên sông Tô Lịch đổ xuống phía Hà Đông thuộc địa phận của tỉnh Cầu đơ cũ. Trong là ng Triửu khúc xưa có hai là ng là Đơ đồng và Đơ thao. Chính hai là ng nà y là nơi khai sinh ra Con đĩ đánh bồng từ thế kỷ XIII. Trước đây, từ phía sông Tô lịch đổ xuống Hà Đông trong đó có Triửu Khúc là ngoại thà nh của kinh đô Thăng Long chỉ toà n đầm lầy, thú dữ và rừng cây um tùm. Sau khi điệu múa nà y xuất hiện rồi mới được nhân dân đưa và o trong thà nh biểu diễn và được cư dân nội thà nh tiếp nhận. Với đặc điểm xuất xứ ấy, nó đã được các nhà khoa học vử âm nhạc truyửn thống Việt Nam tôn vinh là đặc sản văn hoá phi vật thể của người Thăng Long cổ.

Láº³ng lơ như... đĩ đánh bồng

GS. TS Phạm Minh Khang giải thích, và o khoảng thế kỷ thứ IIX, trước khi kinh thà nh Thăng Long được mở rộng, khu vực Cầu Giấy, Thanh Trì, Hà Đông... là ngoại thà nh hoang sơ thuộc thà nh Tống Bình. Chính Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng đã đánh đuổi giặc Đường phương Bắc giải phóng thà nh Tống Bình cho nên người là ng Triửu Khúc đã lập đình thử ông và tổ chức lễ hội hà ng năm. Trong là ng Triửu Khúc có đình thử Bố cái Đại vương Phùng Hưng cho nên, khi xưa tiết mục nà y ra đời để phục vụ cho ngà y giỗ (lễ hội) của ngà i. Phùng Hưng là thủ lĩnh cầm đầu cuộc khởi nghĩa chống lại sự thống trị của nhà Đường ở Việt Nam thời Bắc thuộc lần thứ 3 (602- 905).

Cũng từ tư tưởng của người Thăng Long xưa, không cho đà n bà , con gái bén mảng và o trong đình là ng, chốn tâm linh. Đặc biệt và o những ngà y giỗ của các vị thần, thánh trong là ng việc đà n bà con gái đến đình là điửu tối kửµ. Xuất phát từ quan niệm nà y, cư dân là ng Triửu khúc mới sáng tạo ra một trò chơi dân gian ngộ nghĩnh, thông minh theo cách của mình là con đĩ đánh bồng. Trong các cuộc lễ hội của là ng Triửu khúc thường có rước kiệu. Người Triửu khúc cho khoảng 8- 12 người con trai là nam thanh niên khoẻ mạnh đóng giả là m đà n bà con gái đi theo... ve vãn chung quanh những người khiêng kiệu và nhảy múa và o trong đình. Tất cả nam thanh niên đửu được mặc váy yếm đà o, trang điểm khăn mử quạ trông như những người con gái thôn quê. Phía trước bụng mỗi người đeo một cái trống dà i mà đặc điểm những chiếc trống ấy gắn liửn với những giá trị đặc sắc của người Chămpa cổ.

Vừa đi, mọi người vừa dùng hai tay đánh trống bung... bung và o hai bên trống (đánh bồng) và nhảy múa uốn éo láº³ng lơ bông đùa như kiểu nhạo báng quan niệm cổ hủ không cho con gái và o đình nhằm gây tiếng cười thoải mái, tạo sự chú ý cho người khác. Xem xong ai cũng phải tấm tắc mà thốt lên, trông như... con đĩ. Đây chính là nguồn gốc tận cùng của câu dân gian: Láº³ng lơ như đĩ đánh bồng mà người Hà Nội ngà y nay hay nói đến.

Long đong... Con đĩ đánh bồng

GS. TS Phạm Minh Khang đang mô phửng điệu múa cổ của Người Hà Nội "Con dĩ đánh bồng"

Bây giử các cụ trong là ng Triửu khúc vẫn kể lại câu chuyện, năm xưa khi vua Quang Trung hà nh quân thần tốc ra Bắc đánh tan 20 vạn quân Thanh xong đã ra lệnh cho quan quân tổ chức múa trống quân ăn mừng chiến thắng. Trong lễ hội ngà y vui mừng chiến thắng ấy, các cụ già trong là ng Triửu khúc xin Hoà ng đế Quang Trung được mang tiết mục Con đĩ đánh bồng và o trong thà nh Thăng Long biểu diễn. Trong ngà y vui, những mụ đĩ của là ng nhảy nhót vui nhộn bên vua Quang Trung khiến vua rất vui, không ngớt lời khen ngợi. Kết thúc ngà y hội, nhà vua đã ban thưởng cho đội múa của là ng...

Trong lễ hội từ xa xưa của là ng Triửu Khúc đã xuất hiện Con đĩ đánh bồng, nhưng trải qua nhiửu biến cố thăng trầm lịch sử, đến ngà y nay, số người biết vử Con đĩ đánh bồng cháº³ng đáng bao nhiêu. Nói gì đến việc số người hiểu đây là đặc sản của riêng Hà Nội thể hiện trí tuệ nhí nhảnh của người Hà Nội. Trong các tà i liệu cơ quan nghiên cứu âm nhạc nói vử Con đĩ đánh bồng đã hiếm, cơ hội để con cháu người Hà Nội thưởng thức tiết mục nà y cà ng hiếm hơn. Bị gián đoạn qua nhiửu thế kỷ, những năm gần đây, tiết mục nà y thỉnh thoảng mới được tái hiện trong một ngà y duy nhất (mồng 6 tháng Giêng) tại lễ giỗ Bố cái Đại vương Phùng Hưng ở là ng Triửu khúc.

Mới đây, trong lễ hội Thập Tam Trại do UBND Quận Ba Đình tổ chức, không ít người dân Thủ đô mới đuợc thưởng thức một tiết mục... kử³ lạ, hấp dẫn của người Hà Nội cổ có tên: Con đĩ đánh bồng do các nghệ sử¹ của Trung tâm phát triển Nghệ thuật âm nhạc Việt Nam (TTPTNTANVN) khôi phục. Người Hà Nội xưa thật tinh tế và trí tuệ, họ đã sáng tạo một Con đĩ đánh bồng rất đáng yêu mà vô cùng thấm thía.

Thay lời kết

Có lẽ trong hà ng loạt di sản phi vật thể của Hà Nội, không nhiửu di sản là của riêng người Hà Nội. Ai cũng biết, Kinh đô là trung tâm chính trị, văn hoá, kinh tế của đất nước nên, hầu hết những di sản của đất Thăng Long cũng được tụ hội từ nơi khác vử là nhiửu. Trải qua hà ng nghìn năm, hà ng chục nghìn năm thế sự đổi dời, những giá trị ấy được những con người tà i hoa kinh kử³ tiếp nhận, phát triển.

Trong nhiửu điệu múa của đất Thăng Long, có không ít điệu bắt nguồn từ nơi khác vử hoặc có ở những vùng đất khác. Tiết mục diễn xướng Mó cá cũng là một trường hợp như vậy. Mó cá xuất phát từ điệu hát trống quân có ở các nơi như Phú Thọ, Bắc Ninh, Thanh Hoá...

Mặc dù nó xuất hiện rồi phát triển ở Thăng Long từ rất sớm nhưng, mãi mãi đó là đặc sản thể hiện nét văn hoá phồn thực của xã Đức Bác (Vĩnh Phúc).

Thậm chí còn có những điệu múa rơi rớt lại từ triửu đại kinh thà nh Huế như múa bát bộ, bát giật... mà nhiửu người Thủ đô vẫn cứ lầm tưởng nó là của mình. Nhưng, phải kháº³ng định con đĩ đánh bồng mới chính là cái riêng, cái duy nhất của đất Thăng Long- Hà Nội nghìn năm văn hiến mà bấy lâu ít người nói đến- GS Khang nói.

Thiết nghĩ, cả nước và Hà Nội đửu đang náo nức chuẩn bị cho sự kiện trọng đại nghìn năm Thăng Long. Mọi người con đất Việt đửu háo hức chử đón và tự hà o vử một Thủ đô văn hiến, anh hùng có nghìn năm tuổi. Tuy nhiên, thử hửi trong những người con của Hà Nội hôm nay còn mấy người biết, nơi mảnh đất linh thiêng Thăng Long- Hà Nội vẫn còn nhiửu lắm những giá trị tinh thần vô giá mang đậm đặc trưng người Hà Nội xưa như Con đĩ đánh bồng cần được khôi phục và phát triển.