 |
Gần cuối đời nhìn lại, U60 tôi thấy mỗi năm qua đi như một cú lướt qua mình trên cầu thang khu tập thể của một vị hà ng xóm hoặc sà nh điệu mà xưng xỉa trong mùi thơm của nước hoa ngoại, hoặc sự gườm gườm của một đầu gấu nửa chí phèo. Họ hầu như chẳng thèm chà o hửi gì bạn. Một đặc tính của thời buổi @ là khan hiếm tiếng chà o. Tuy nhiên điửu nà y đã có những căn nguyên thâm căn cố đế, dẫn tới một nguyện vọng tột bậc hôm nay là phải cách mạng hóa văn hóa chà o hửi?
Khủng hoảng tiếng chà o
Một di sản của văn hóa Việt là câu tiếng chà o cao hơn mâm cỗ, rất đắc dụng trong vai trò cân bằng những câu kiểu như một miếng giữa là ng. Câu nà y đến nay sức thuyết phục dường như giảm sút, chắc vì hoạt động văn hóa của người Việt ngà y một phong phú hơn là văn hóa ẩm thực kiểu là ng xã. Nhưng cao hơn mâm cỗ tuyệt ở chỗ nó nhấn mạnh giá trị tinh thần, chống những cuộc chơi số lượng, duy vật tầm thường, kiểu cưới vợ mấy trăm mâm... Thời bao cấp có bà i Chim và nh khuyên để dạy trẻ con cách chà o hửi từ nhử. Chắc có một chút Khổng giáo trong bà i qua câu gọi dạ bảo vâng, nhưng vấn đử ở chỗ khác. Có một bạn nước ngoà i dự ăn cỗ ở Việt Nam rất kinh ngạc vử thể thức chà o của Việt Nam. Nó như một nghi lễ. Cha hoặc mẹ dẫn đứa bé đi một vòng, chỉ và o từng người, (giống như trong bà i hát vử chim và nh khuyên), rồi nói: chà o bác đi, hoặc chà o anh, chà o cô đi, căn cứ theo thứ bậc, tôn ti trong họ hà ng hang hốc.
Đặc thù văn hóa của riêng Việt Nam nà y gây xáo động cho nhân sinh quan của trẻ em. Có những người đã già lại chỉ chà o là anh/chị (!), trong khi có những anh chích chòe lại phải chà o, phải gọi là bác, thậm chí là ông. Bọn trẻ khi lớn dần lên (mà không có tập tiếp theo của bà i ˜Chim và nh khuyên để dạy văn hóa chà o hửi), trở nên quái hơn, chúng bắt đầu thể hiện chính kiến, thái độ qua chà o hửi. Chẳng hạn, mình lớn tuổi hơn bố mẹ nó thì nó cứ táng: ˜chà o chú™, để hạ thấp mình, do muốn nhạo, hoặc do muốn trừng phạt mình vử một hà nh tung nà o chúng cho rằng không xứng với tước hiệu bác, một tư cách được đặt cao hơn bố... Còn các bé gái, khi chúng lớn lên thà nh thiếu nữ, chúng bắt đầu tìm cách lướt qua người quen biết nhiửu tuổi hơn mà không chà o, có phải do ánh xạ buồn của câu ra ngõ gặp gái.
Vừa thừa, vừa thiếu
Một vị tiến sĩ người Tiệp sống lâu năm ở Hà Nội, hay ra chợ thời bao cấp, rất ấn tượng vử sự phong phú trong văn hóa chà o của người Việt, thể hiện trong một trạng từ khó dịch sang tiếng nước ngoà i: đon đả. Nhưng ông cũng nhận thấy có hôm, ông không mua gì ở hà ng quen, thì tiếng chà o từ phía ấy, hoặc gượng ép, hoặc không nghe rõ...
Ngược lại, người Việt sau khi mua bán xong cũng ít chà o nhau, cho dù văn hóa hà ng cá hà ng tôm, chợ búa không phải là một đặc thù của các chợ, nay hầu như thà nh chợ cóc™, cạnh các khu dân cư. Người Pháp với vốn văn hóa Việt tích từ nhiửu thế kỷ, giải thích kử¹ cà ng vì sao ăn cơm chửa cũng thà nh một câu chà o. Đó là vì người Việt xưa thường dạy sớm từ canh bốn, canh năm, nấu cơm ăn bữa chính rồi đi là m đồng; bữa trưa ngoà i ruộng thường chỉ có củ khoại củ sắn thay cơm... Vì vậy, câu chà o nói vử bữa trưa đà ng hoà ng, thật ra không có kia, thể hiện thiện chí mong ước nhau là m ăn sung túc, để cuộc sống, quan hệ đồng nghĩa với như bát cơm đầy...
Thật vậy, các hình thái chà o hửi của người Việt thật đa dạng, tạo thuận tiện cho một cộng đồng kính nhường lẫn nhau. Bâng quơ kiểu Bác (đi) đâu đấy?, cũng là câu chà o mà không nhất thiết nhận được thông tin chính xác vử hướng đích của người được chà o, nên nhận xét là người Việt tò mò, moi móc, như một tử báo nà o từng viết, e hơi quá lời. Ngược lại, do đặc thù nói ở trên vử sự rắc rối vử nhân xưng trong quan hệ giữa người Việt với nhau, văn hóa chà o bị hụt hẫng, gây khó khăn cả cho người muốn cất lời chà o. Một thời tôi phiên dịch trong một tập thể có chuyên gia nước ngoà i tham gia. Có vị chuyên gia phà n nà n là những người trẻ tuổi, có cả nữ, khi bước và o xưởng, thường tử ra bẽn lẽn, nhưng không chà o. Tôi giải thích, chẳng hạn, vì khi còn nhử, mỗi lần bước và o nhà ăn tập thể, bọn trẻ chúng tôi chà o: chúng cháu chà o các ông các bà các bác các chú các cô các anh các chị các em .... Chúng tôi bị các vị bử trên nhạo là chúng mà y cứ cạc cạc như lũ vịt, gây bức bối... Các chuyên gia cũng đưa ra nhận xét là họ, dù trẻ, chà o tập thể người Việt là chà o các bạn thì không sao, nhưng chỉ thấy các bậc cao tuổi ở Việt Nam là có quyửn xúc tiến quan hệ trên một tư cách như vậy trong một cộng đồng nhiửu lứa tuổi.
Cần giải pháp cấp thiết
Hôm nay, các cô gái hẳn là khó xử, khi những bậc gia trưởng ngay trong cơ quan cằn nhằn loanh quanh lúc anh lúc chú. Rồi, đôi khi những bà cụ già hà ng rong gọi đà n ông U60 như tôi, cả U50 nữa là bác, thậm chí là ông, tự xưng là cháu! Vậy chúng ta có nên đử xuất với các nhà văn hóa, cần trung tính hóa tiếng chà o? Có nên xây dựng quy tắc ứng xử của công dân, bắt đầu từ chuẩn hóa cách chà o hửi? Trước mặt, việc xây dựng tập quán chà o hửi trong thời buổi hội nhập đang trở nên cấp thiết, nếu không nói là sinh tử. Nếu các 9X, 10X... không được trang bị hệ thống tín hiệu đúng mực để xúc tiến giao thiệp với nhau, hoặc chỉ để chà o hửi lịch thiệp, xã giao, thì một tiếp cận thông thường có thể biến dạng va chạm, thậm chí xung đột. Nếu không, chúng ta còn tiếp tục phải đọc những tin vử các nam sinh, thậm chí nữ sinh, lấy mạng nhau chỉ vì một cái nhìn đểu (?!).
