Bí ẩn Hoà ng thà nh Yên Bái

La liệt đồ cổ

Đặt chân tới thị trấn vùng cao Yên Thế, trung tâm huyện Lục Yên, nhiửu người dân cho biết, nằm cách thị trấn chỉ khoảng 5 - 7km là xã Tân Lĩnh, tại đây các nhà khảo cổ đã phát hiện một quần thể di tích cổ rất lạ kử³. Chúng tôi tìm đến Tân Lĩnh. Trên đường và o núi Hắc Y, anh xe ôm Nguyễn Đức Vụ, nhà ở xã Tân Lĩnh, dừng lại một đoạn bử đất thấp, bảo: Từ nhiửu đời nay, cha ông chúng tôi đửu kể lại rằng đây chính là một phần thà nh quách của Hoà ng thà nh Yên Bái. Còn cánh đồng kia là nơi vua quân nhà Trần thao tập cườ¡i ngựa, bắn cung tên nên được gọi là quần ngựa. Lão nông Cao Văn Tạo đang thả trâu trên đồng, chỉ ra cánh đồng lúa mà nhiửu chỗ vẫn sình lầy, ngập trà n lau lác, bảo: Cánh đồng lạ lắm. Từ nhiửu năm nay, khi cà y bừa, gặt hái bên trên chúng tôi đã nghi ở bên dưới có một cái gì đấy, vì lội trên ruộng mà bên dưới đất cứ rung rinh, sủi cả bọt lên như bị rỗng.

Một góc thung lũng Tân Lĩnh thuộc huyện Lục Yên (Yên Bái), nơi được xem là có quần thể di chỉ, đửn đà i bên dưới.

Mọi sự bỗng được sáng tử khi các nhà khảo cổ học của Viện Khảo cổ học Việt Nam và o cuộc và tình cử phát hiện ở bên dưới là cả một quần thể di tích cổ rộng lớn có giá trị và nhiửu mẫu hiện vật không kém, không khác so với Hoà ng thà nh Thăng Long ở trung tâm Hà Nội. Theo niên đại của những di chỉ được khai quật, ngà n năm trước nơi đây là cả một hệ thống sầm uất những đửn đà i thà nh quách, những cung điện chùa tháp với cuộc sống đô hội phồn hoa. Thời gian đã vùi lấp tất cả dưới lớp đất đá, phù sa sông Chảy. Nhưng cũng chính thời gian đã là m phát lộ trở lại những dấu ấn xưa để hình bóng cha ông còn thấp thoáng trên mảnh đất miửn biên ải, được tái hiện lại như một lời kháº³ng định vử chủ quyửn thiêng liêng của Tổ quốc. à”ng Liễu Văn Chanh, ở xã Tân Lĩnh, thật thà cho biết ông và nhiửu nông dân thuần phác ở đây từ bao đời cứ trồng ngô, trồng lúa trên cánh đồng nà y. Mỗi vụ cà y, họ lượm được các mảnh gạch, ngói và ng hình rồng, phượng mà cháº³ng mảy may nghĩ đó từng là một phần của những lâu đà i thà nh quách. Những người nông dân chỉ nghĩ những mảnh vỡ vô tri mà thế hệ trước vứt bử, nên gom lại ném cả lên bử cho đỡ vướng khi cà y, bừa để rồi nhiửu nhà khảo cổ phải sửng sốt tiếc nuối khi và o cuộc.

à”ng Liễu Văn Chanh còn kể, thậm chí có những lần ông còn cà y được cả một số đồ vật bằng đồng giống như chiếc đèn, cái tách trà của vua chúa ngà y xưa. Song những đồ vật đó ông đã bán lại cho một nhóm người thu mua với giá chỉ đủ mua và i cút rượu. Cà ng vử sau nà y, có nhiửu người đem máy dò vử đây tìm kiếm đồ cổ, khi hửi ra ông mới biết những vật dụng mà mình cà y lên được là đồ cổ cả ngà n năm tuổi, rất quý và đắt giá.

Rừng tháp dưới bùn lầy

Trước hiện tượng trên, năm 2004, UBND tỉnh Yên Bái cùng các chuyên gia khảo cổ học như cố GS Trần Quốc Vượng, GS Hà Văn Tấn bắt đầu cuộc khai quật khu vực Tân Lĩnh. Nhóm khảo cổ chỉ cần đà o xuống đất khoảng 50cm đến 2m đã có thể phát hiện được những hiện vật cách đây 6 - 7 thế kỷ như bệ đất nung hình hoa sen, các mảnh ngói, lá đử, mũi tên... Điửu đặc biệt là sau gần 10 năm khai quật, các nhà khảo cổ đã sửng sốt khi phát hiện ra cả một khu hoà ng thà nh đồ sộ nằm ẩn trong lòng đất với hệ thống công trình Phật giáo vô cùng hoà nh tráng có niên đại gần ngà n năm tuổi từ thời Trần tại một miửn biên viễn xa xôi tận vùng đất cổ Lục Yên, thượng nguồn con sông Chảy trước khi đổ và o hồ thủy điện Thác Bà . à”ng Trần Xuân Ca, Giám đốc Bảo tà ng tỉnh Yên Bái, cho biết, khu Hoà ng thà nh Yên Bái được nhận định là kinh đô Phật giáo lớn nhất vùng Tây Bắc thời nhà Trần. Tại những hố khai quật ở khu vực xã Tân Lĩnh đã phát hiện những hiện vật như lá đử cân, lá đử lệch, đầu rồng ngậm ngọc, chim ưng, thú đầu đạo... Tại các hố khai quật dưới chân núi Hắc Y (dân còn gọi là Vua Đen) còn phát hiện được hai cột tháp cao 9 tầng, là m bằng đất nung. Chung quanh là những bệ cột đá chạm trổ hoa sen. Điửu đó chứng tử đã có một ngôi chùa lớn tồn tại dưới chân núi Hắc Y từ cách đây hà ng trăm năm - ông Trần Xuân Ca nói. Cũng theo ông Trần Xuân Ca, nếu căn cứ theo những văn bản khắc trên bia đá hiện còn ở Tân Lĩnh, ở đây có tới 40 tòa tháp nằm trên không gian rộng lớn. Tuy nhiên, đến nay mới chỉ phát lộ được 10 tháp cổ. Ngoà i ra, tại đây còn cả các di chỉ như miếu Hắc Y, đửn Đại Cại, bến Lăn, hệ thống tường thà nh bằng đất, khu quân sự... Hiện tại, di tích khảo cổ Hoà ng thà nh Yên Bái đang được coi là quần thể di tích độc đáo và quy mô nhất vùng Tây Bắc nước ta. Cho tới nay, hầu như mọi người dân Lục Yên đửu biết và tự hà o vử di chỉ khảo cổ độc đáo, bất ngử nằm dưới cánh đồng Tân Lĩnh.

Hiện vật đầu chim phượng bằng đất nung được các nhà khảo cổ tìm thấy tại xã Tân Lĩnh.

Kiến trúc Chăm Pa trong lòng Tây Bắc

Bên cạnh việc sửng sốt vử một quần thể hoà ng thà nh, đồng thời là một trong những kinh đô Phật giáo thì hiện nay, điửu là m các nhà khảo cổ ngạc nhiên, đau đầu là tại sao giữa miửn biên viễn xa xôi ấy, cách đây cả ngà n năm lại xuất hiện những dấu ấn rõ nét của một nửn văn hóa phía cực Nam Việt Nam - văn hóa Chăm Pa? Ở đây, bên cạnh những hiện vật giống như đã gặp ở Hoà ng thà nh Thăng Long thì còn hà ng trăm hiện vật mang nét văn hóa Chăm Pa. Từ lúc mới khởi động khai quật, cố GS Trần Quốc Vượng cũng đã để lại bút tích nghiên cứu của mình vử di chỉ khảo cổ đặc biệt nà y là ngôi chùa phảng phất văn hóa Chăm. à”ng Nguyễn Xuân Đoán, nguyên Giám đốc Trung tâm Văn hóa huyện Lục Yên, cũng là người đã tham gia nhiửu cuộc khai quật ở Hoà ng thà nh Yên Bái, cho rằng: Kinh đô Phật giáo Lục Yên có thể được xây dựng và o thời Trần Nhật Duật là m trấn thủ trông coi đạo Đà Giang (1280) thuộc tỉnh Yên Bái ngà y nay. Trước đó, Trần Nhật Duật đã đưa các tù binh nước Chiêm Thà nh từ phía Nam ra Đà Giang để giam giữ. Sau đó, ông đã sử dụng họ để xây dựng đửn, chùa, miếu mạo trong khu quần thể hoà ng thà nh và các tù binh Chiêm Thà nh đã chạm, trổ những tượng, hình nét hoa văn kiến trúc thấm đẫm nét Chăm như những hiện vật mà chúng ta đã phát hiện. Đây có lẽ là một trong những giả thiết được nhiửu người cho rằng hợp lý hơn cả. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng, thế vẫn chưa đủ, cần phải tìm ra được những bằng chứng, cứ liệu xác thực hơn nữa để lý giải việc tại sao lại có sự xuất hiện của nửn văn hóa Chăm Pa xa xôi ở tận Lục Yên - Yên Bái. Cùng với hà ng loạt công trình, di chỉ nằm trong quần thể khổng lồ vẫn chưa phát lộ thì những giao thoa, dịch chuyển văn hóa thể hiện qua các hiện vật khảo cổ vẫn còn là những câu hửi bử ngử đã chứng tử vử một hoà ng thà nh đầy bí ẩn ở miửn Tây Bắc.

Theo kết quả khảo cổ, Hoà ng thà nh Yên Bái không chỉ thu gọn ở dưới cánh đồng Tân Lĩnh mà còn trải dà i ra cả thung lũng và các quả núi, với một quần thể di tích trên dưới 10kmÂ². Phải mất nhiửu giử, chúng tôi mới khám phá được phần nà o khu thung lũng đầy bí ẩn. Giữa những bãi ngô ruộng lúa là thấp thoáng những ngôi nhà do đoà n khảo cổ học dựng lên tại các hố khai quật để bảo vệ di vật.