Trên đường tiếp nhận "Truyện Kiều" Kỳ 5: So sánh "Truyện Kiều" - Từ khu vực đến thế giới

PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn| 27/09/2020 18:02

Trong tổng thể tiến trình tiếp nhận, nghiên cứu kiệt tác “Truyện Kiều” từ nhiều góc độ, phương pháp, cách thức khác nhau thì riêng định hướng nghiên cứu so sánh lại đòi hỏi nguồn tư liệu mới, 
hệ qui chiếu mới, bao gồm cả những so sánh trực tiếp và tương đồng trên nhiều cấp độ nội dung và nghệ thuật, loại hình, thể loại, cốt truyện, nhân vật ở tầm khu vực và thế giới. Cần chú ý rằng việc nghiên cứu đối sánh “Truyện Kiều” - “Kim Vân Kiều truyện” và hóa giải điểm nóng Đổng Văn Thành mới chỉ là một phần trong tổng thành lịch sử so sánh xoay quanh “Truyện Kiều” và đã kịp thời được các học giả Việt Nam trao đổi, phê bình đúng mức.

Trên đường tiếp nhận
“Truyện Kiều” dưới cái nhìn thiền quán - Cuốn sách “Thả một bè lau” 
của thiền sư Thích Nhất Hạnh. Ảnh: NHS. 

Tiếp nhận trong văn mạch dân tộc

Biết rằng, “Truyện Kiều” có cốt truyện ngoại lai nhưng ngay từ khi ra đời đến nay đã thường xuyên được cảm nhận, tiếp nhận, xác định giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật trong văn mạch dân tộc. Hướng so sánh này tập trung đặt “Truyện Kiều” trong tiến trình phát triển chung của tiếng Việt, văn tự Nôm, văn phái Hồng Sơn, trào lưu nhân văn thế kỷ XVIII - XIX, thể thơ lục bát truyền thống, thể loại truyện thơ Nôm, các truyện thơ “Hoa tiên”, “Lục Vân Tiên” và những ảnh hưởng, tác động tích cực trở lại từ chính “Truyện Kiều” đến đời sống văn hóa - văn học dân tộc. 

Từ đương thời, Phong Tuyết Chủ Nhân đã nhấn mạnh vai trò chủ thể tác giả và năng lực nội cảm hóa: “Đem bút mực tả lên trên tờ giấy nào những câu vừa lâm ly, vừa ủy mị, vừa đốn tỏa, vừa giải thư, vẽ hệt ra một người tài mệnh trong mười mấy năm trời, cũng là vì cái lịch duyệt của người ấy có lâm ly, ủy mị, đốn tỏa, giải thư, thì mới có cái văn tả hệt ra như thế vậy” (Bài tựa Truyện Kiều, 1928). Đến giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX đã có nhiều tác giả gọi hồn “Truyện Kiều” đồng vọng trong điệu hồn dân tộc: Ngạc Am với “Truyện Kiều từ cụ Nguyễn Du đến cụ Phạm Quỳnh, cụ Ngô Đức Kế, cụ Hoàng Thúc Kháng” (Công luận báo, 2 kỳ, 1934),  Xuân Hòa với “Nhân cuộc lễ kỷ niệm cụ Đồ Chiểu, tác giả Lục Vân Tiên, ta thử xét Lục Vân Tiên và Đồ Chiểu, Nguyễn Du và Kiều” (Hai kỳ, Tiểu thuyết thứ Bảy, 1943); Hữu Nhân với “Hoa Tiên với Kim Vân Kiều” (Nam Kỳ tuần báo, 1944); Nguyễn Tất Thứ với “Từ Hoa Tiên truyện, Mai đình mộng ký đến Đoạn trường tân thanh - Văn phái Hồng Sơn là một con bướm vàng đã dạo qua làn hương phấn của chòm hoa phong dao” (Tiểu thuyết thứ Bảy, 1944)... Điều này cho thấy khả năng tiếp nhận, Việt hóa, dân tộc hóa của thiên tài nghệ thuật Nguyễn Du đã sáng tạo nên kiệt tác “Truyện Kiều”, đưa “Truyện Kiều” lên vị trí hàng đầu của nền văn học cổ điển Việt Nam.

Thú vị trong nghiên cứu đối sánh

Định hướng nghiên cứu so sánh “Truyện Kiều” trong tương quan khu vực Đông Nam Á và phương Đông thể hiện ở hai phạm vi. Trước hết là những so sánh trực diện “Truyện Kiều” của Nguyễn Du với “Kim Vân Kiều truyện” của Thanh Tâm Tài Nhân chủ yếu có các học giả Việt Nam và Trung Quốc với việc xác định “nguồn gốc văn Kiều”, “cội rễ Truyện Kiều”, “từ sự thật đến sáng tạo nghệ thuật”, “chu trình diễn hóa”, “tính khả độc - tính khả tả - tính khả truyền”, “sự chuyển đổi loại hình và thể loại”, “so sánh loại hình lịch sử”… 

Có thể thấy quan hệ “Truyện Kiều” - “Kim Vân Kiều truyện” là tương quan ảnh hưởng trực tiếp, trực diện nên được học giới Việt - Trung (vốn là những người am hiểu nền văn hóa - văn học cổ điển hai nước và có điều kiện thâm nhập văn bản ở cả hai tác phẩm) cùng quan tâm tìm hiểu… Mở rộng phạm vi so sánh, ngay từ cuối thế kỷ XIX, “Truyện Kiều” đã được Abel des Michel dịch ra tiếng Pháp và đi sâu phân tích: “Truyện thơ này được gợi ý, với những thay đổi đáng kể, từ một tiểu thuyết Trung Hoa, tác phẩm mà nhiều nhà nho An Nam tin là được sáng tác bởi một trong các nhà nho tài tử (…). Vả chăng, thật dễ để nhận ra lớn lao biết bao nhiêu là sự trau dồi tinh thần của tác giả truyện “Túy Kiều” trong khi lưu ý rằng thường thường nghĩa của các thành ngữ mà nhà thơ sử dụng thật sự sâu sắc và khơi gợi trong tinh thần giản lược cực kỳ tinh tế” (Lời giới thiệu Truyện Kiều, tiếng Pháp, 1884)… 

Thứ hai là việc mở rộng so sánh “Truyện Kiều” với các tác phẩm cùng loại hình truyện thơ khu vực Đông Nam Á (Tum Tiêu của Campuchia, Xỉn Xay của Lào, Khun Chang Khun Phaen của Thái Lan) và đặt trong bối cảnh căn rễ văn hóa - văn học - xã hội Á Đông (so sánh với Truyện Xuân Hương của Hàn Quốc, với tiểu thuyết phóng tác Kim ngư truyện của Nhật Bản)… Điều thú vị là cùng tiếp nhận “Kim Vân Kiều truyện” nhưng qua ngã rẽ Việt Nam thì Nguyễn Du chuyển hóa thành truyện thơ lục bát 3254 câu, còn sang Nhật Bản được Khúc Đình Mã Cầm (1767 - 1848) phóng tác thành “Kim ngư truyện”, nghĩa là giữ nguyên cốt truyện và hình thức văn xuôi, chỉ chuyển dịch sang tiếng Nhật, có gia giảm và Nhật hóa về tên nhân vật, địa danh…

Về nghiên cứu “Truyện Kiều” trong mối quan hệ khu vực, có thể kể từ nghiên cứu đối sánh như Valentin Lý với “Truyện Xuân Hương của Triều Tiên và Truyện Kiều của Nguyễn Du” (1992), Yang Soo Bae với “Bước đầu nghiên cứu so sánh Truyện Kiều và Truyện Xuân Hương” (1995), Đoàn Lê Giang với “Bước đầu so sánh Kim ngư truyện của Kyokutei Bakin và Truyện Kiều của Nguyễn Du” (2016),… đến xem xét tương quan văn học vùng như Trần Nho Thìn với “Truyện Kiều và văn hóa phương Đông” (2015)… Định hướng chung là cần thiết coi trọng khảo sát, đi sâu lý giải chân giá trị và đặc trưng mỗi kiểu loại tác phẩm cũng như mối quan hệ ảnh hưởng - giao lưu văn hóa, đặt trong quá trình phát triển tư duy văn học ở phạm vi khu vực.
Mở rộng khảo sát “Truyện Kiều” trong tương quan văn học thế giới, so sánh với các tác phẩm có tính tương đồng nhưng không có mối liên hệ trực tiếp phát triển gắn liền với quá trình giao lưu, hội nhập và khả năng tiếp nhận các lý thuyết, phương pháp nghiên cứu so sánh hiện đại. Định hướng liên hệ, so sánh “Truyện Kiều” với những tác phẩm tương đồng, đồng loại hình thuộc các dân tộc khác nhau, các vùng chân trời địa - văn hóa khác nhau, các nền văn học truyền thống khác biệt nhau được nâng cấp, nhấn mạnh ở các phương diện giá trị tư tưởng nhân văn, chiều sâu triết lý, loại hình và thể loại, mức độ phổ cập và “tầm đón đợi” của độc giả. Có thể kể đến những so sánh tiêu biểu của “Truyện Kiều” với các tác phẩm “Thần khúc” của Dante - Ý (Lê Trí Viễn 1978 và Nguyễn Văn Hoàn 2009), “Hamlet” của Shakespeare - Anh (Bùi Giáng 1966), “Andromaque” của Racine (Hoài Thanh 1949 và Nguyễn Thị Hoàng 2011), “Le Cid” của Pierre Corneille - Pháp (Trần Thị Phương Phương 2016), “Faust” của Goete - Đức (Nguyễn Tri Nguyên), “Evgheni Oneghin” của Pushkin - Nga (Trần Thị Phương Phương 1992 và Hội thảo Hà Tĩnh 2019),…

Trong tư cách người thưởng thức, bạn đọc hẳn có thể chỉ đọc “Truyện Kiều” mà không cần biết đến bất kỳ mối liên hệ nào với các truyện thơ Nôm Việt Nam cũng như gốc nguồn “Kim Vân Kiều truyện” và những tương đồng với nhiều tác phẩm cổ điển Campuchia, Lào, Thái Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ý, Anh, Pháp, Đức, Nga… Trong tư cách người nghiên cứu, mối quan hệ giữa “Truyện Kiều” với các tác phẩm cổ điển Đông - Tây lại đặt ra những vấn đề quan trọng về đặc điểm sự vay mượn cốt truyện và khả năng sáng tạo của Nguyễn Du, về xu thế chuyển hóa từ tiểu thuyết văn xuôi tự sự chương hồi tới truyện thơ Nôm đậm đặc chất trữ tình, về hiện tượng “Truyện Kiều” đặt trong hệ thống hàng loạt truyện thơ Nôm có nguồn gốc cốt truyện Trung Quốc, về qui luật tiếp nhận và quá trình phát triển của mỗi nền văn học dân tộc, về vị trí Nguyễn Du trong tư cách “người môi giới văn hoá” vốn xuất hiện phổ biến dưới thời trung đại ở khu vực Đông Á cũng như với nhiều nước Âu - Tây... Việc mở rộng nghiên cứu so sánh sẽ góp phần giúp bạn đọc nắm bắt đầy đủ hơn giá trị kiệt tác “Truyện Kiều” cũng như các mối liên hệ mang tính loại hình và xu thế, qui luật phát triển văn học trên toàn thế giới…

Đón đọc kỳ cuối: 
Kiệt tác “Truyện Kiều” giao lưu, hội nhập quốc tế
(0) Bình luận
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
  • Ra mắt sách tranh song ngữ “Kể chuyện Bác Hồ”
    Nhân kỷ niệm 100 năm thành lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (6/1925 – 6/2025), Nhà xuất bản Kim Đồng giới thiệu tới bạn đọc cuốn sách tranh "Kể chuyện Bác Hồ", ấn bản song ngữ Việt – Trung.
  • Chuyện kể về Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam
    Trong hành trình mở cõi về phương Nam của dân tộc Việt Nam, các chúa Nguyễn hiện lên như những nhà lãnh đạo có tầm nhìn xa, với các quyết sách chiến lược và nghệ thuật bang giao khôn khéo, đặc biệt trong quan hệ với triều đình Chân Lạp. Cuốn sách “Chúa Nguyễn và các giai thoại mở đất phương Nam” của nhà giáo, nhà nghiên cứu sử học Nguyễn Hữu Hiếu, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành tháng 6/2025, là một công trình giàu tư liệu và cảm hứng góp phần tái hiện sinh động giai đoạn lịch sử đặc biệt ấy.
  • Nhìn lại nửa thế kỷ văn học nghệ thuật Việt Nam
    Ngày 27/6/2025, tại Hà Nội, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức hội thảo khoa học “Nhìn lại sự vận động, phát triển của VHNT Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất (30/4/1975 – 30/4/2025)”. Với 33 tham luận cùng nhiều ý kiến trao đổi sôi nổi, hội thảo là dịp tổng kết quá trình phát triển của VHNT Việt Nam trong bối cảnh đất nước thống nhất, đổi mới và hội nhập, từ đó đưa ra các đề xuất nhằm phát triển VHNT trở thành thành tố quan trọng của nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
  • Huyện Thường Tín đón nhận danh hiệu đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao
    Sáng 28/6, huyện Thường Tín (Hà Nội) tổ chức Lễ công bố và đón nhận danh hiệu huyện đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao năm 2024. Sau 4 năm nỗ lực, huyện đã đạt nhiều kết quả nổi bật, kinh tế-xã hội chuyển biến tích cực, hạ tầng ngày càng khang trang, đời sống người dân được nâng cao.
  • Tiêu dùng bền vững hướng đến kỷ nguyên xanh
    Tối 27-6, Chương trình thúc đẩy sản xuất – tiêu dùng bền vững 2025 chính thức khai mạc tại Hà Nội với chủ đề “Tiêu dùng bền vững hướng đến kỷ nguyên xanh”.
Đừng bỏ lỡ
  • 9 tựa sách hay trong Tủ sách gia đình của Nhã Nam
    Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 là dịp để mỗi người lắng lại, cảm nhận rõ hơn giá trị của tình thân, của những khoảnh khắc bên nhau giản dị mà quý giá. Trong nhịp sống hiện đại, một trong những cách đẹp đẽ để giữ gìn và bồi đắp sợi dây gắn kết gia đình chính là cùng nhau đọc sách – những cuốn sách đầy yêu thương, sẻ chia và thấu cảm. Hiểu được điều đó, Nhã Nam đã kỳ công tuyển chọn và xây dựng Tủ sách Gia đình. Đây là những cuốn sách giúp nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ, lan tỏa giá trị yêu thương trong mỗi mái ấm, để mỗi em bé đều được lớn lên trong vòng tay chan chứa hạnh phúc của gia đình.
  • Phu nhân Tổng Bí thư và Tổng Giám đốc UNESCO tham dự triển lãm ảnh "Chúng tôi có thể"
    Các tác phẩm là sản phẩm tiêu biểu của dự án “Chúng tôi CÓ THỂ” – sáng kiến phối hợp giữa UNESCO và Bộ Giáo dục và Đào tạo, hướng đến mục tiêu trao quyền học tập và phát triển toàn diện cho phụ nữ và trẻ em gái dân tộc thiểu số tại các vùng khó khăn.
  • Người đẹp Phú Yên Hà Trúc Linh đăng quang Hoa hậu Việt Nam 2024
    Hà Trúc Linh - 21 tuổi, quê Phú Yên, sinh viên Đại học Tài chính Marketing TP HCM - vượt top 24 để đoạt vương miện Hoa hậu Việt Nam 2024.
  • Ra mắt sách “Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn"
    Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam vừa ra mắt cuốn sách "Phụ nữ bàn về vấn đề phụ nữ trên Phụ nữ tân văn", tuyển chọn các bài viết tiêu biểu của nữ trí thức trên tuần báo Phụ nữ tân văn – một diễn đàn quan trọng trong phong trào nữ quyền Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ấn phẩm dày 600 trang, do Đoàn Ánh Dương biên soạn và giới thiệu, được phát hành trên toàn quốc từ tháng 6/2025.
  • Hà Nội nêu cao tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”
    Tại kỳ họp thứ 24 (kỳ họp chuyên đề) diễn ra sáng 27/6, HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI, nhiệm kỳ 2021-2026 đã thông qua Nghị quyết về phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực kinh tế - xã hội trên địa bàn Thành phố, bảo đảm thực hiện đúng phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”.
  • Phát động cuộc thi ảnh báo chí 'Việt Nam trên hành trình đổi mới’
    Cuộc thi ảnh báo chí “Việt Nam trên hành trình đổi mới” do Báo Nhân Dân phối hợp Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức nhằm tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước, con người, những thành tựu về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa cũng như vị thế của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế trong quá trình 40 năm đổi mới.
  • Hà Nội sửa đổi, bổ sung quy định phân cấp nguồn thu, chi để mô hình chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động hiệu quả
    Để có cơ sở điều chỉnh, giao dự toán ngân sách năm 2025 cho các xã, phường sau sắp xếp đảm bảo nguồn ngân sách để thực hiện các nhiệm vụ được giao từ ngày 1/7/2025, HĐND Thành phố Hà Nội ngày 27/6 đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số nội dung quy định tại Nghị quyết số 22/2022/NQ-HĐND ngày 08/12/2022 về phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách, định mức phân bổ ngân sách Thành phố và tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu giữa các cấp ngân sách giai đoạn 2023-2025.
  • Trình chiếu loạt phim đỉnh cao của Hàn Quốc tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3
    Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần 3 diễn ra từ ngày 29/6 – 5/7 sẽ có nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc biệt khán giả sẽ có cơ hội gặp gỡ nhiều diễn viên Hàn Quốc.
  • Festival Nông sản Hà Nội: Thúc đẩy mô hình canh tác, chế biến và tiêu dùng nông sản gắn với văn hóa – du lịch
    Từ ngày 26 - 29/6/2025, tại quận Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phối hợp UBND quận Tây Hồ tổ chức Festival Nông sản Hà Nội lần thứ 4 – sự kiện xúc tiến thương mại nông nghiệp thường niên đang ngày càng khẳng định vị thế là điểm hẹn lớn của người tiêu dùng và các nhà sản xuất nông sản trên cả nước.
  • [Podcast] Đình Mễ Trì Thượng – Nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa Hà Nội
    Trong hàng ngàn di tích lịch sử văn hóa của Thủ đô ngàn năm văn hiến, thì đình Mễ Trì Thượng là ngôi đình cổ kính bậc nhất. Ngôi đình này nằm trên gò Quy Sơn (núi Rùa), thuộc làng Mễ Trì Thượng (tên Nôm là Kẻ Mẩy). Mễ Trì Thượng không chỉ mang dáng dấp kiến trúc cổ đặc trưng Bắc Bộ, mà ngôi đình này còn là nơi lưu giữ những lớp trầm tích văn hóa của một Hà Nội đang chuyển mình theo vòng quay thời gian.
Trên đường tiếp nhận "Truyện Kiều" Kỳ 5: So sánh "Truyện Kiều" - Từ khu vực đến thế giới
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO