Nét văn hóa trong trang phục của người Hà  Nội

Аến ngà y nay, nhiửu ca dao, tục ngữ vẫn còn lưu truyửn, ngợi ca vẻ đẹp con người được quần áo tôn thêm gấp bội. Vẻ đẹp của một người phụ nữ phải là :

"Khăn nhung vấn tóc cho vừa

Аi già y mõm nhái, đeo hoa cánh bèo.

Quần thâm lĩnh Bưởi cạp điửu

Hột và ng quấn cổ ra chiửu già u sang".

Vẻ đẹp của các công tử­ con nhà  già u thị dân cũng đã có tiêu chí một thời:

"Thấy anh áo lượt xênh xang,

Аồng hồ quả quít, nhẫn và ng đeo tay,

Cái ô lục soạn cầm tay,

Cái khăn xếp nếp, cái dây lưng điửu".

Hay:

"Già y ban bóng láng nuột nà ,

Khăn xếp chữ nhất, quần là  nếp tư".

Trải qua tiến trình dựng và  giữ nước, cách ăn mặc của người Hà  Nội cũng có sự thay đổi theo mỗi thời đại, nhưng vẫn giữ được nét thanh lịch, đậm nét văn hóa của vùng Thăng Long “ Hà  Nội nghìn năm văn hiến.

1. Trang phục người Hà  Nội thời Hùng Vương

Chứng cứ khoa học cho thấy người Hà  Nội biết cách ăn mặc đẹp từ thời Hùng Vương. Nhìn và o những hình trang trí trên trống đồng Cổ Loa (đà o được trong lòng đất Cổ Loa, Аông Anh - Hà  Nội) đã có thể hình dung được người Hà  Nội khi đó trong trang phục ngà y hội: đầu đội mũ có gắn lông chim, quần áo cũng là m bằng long chim.  Cũng có thể đó là  hình những chiến binh đang cầm vũ khí, trên vũ khí lại được cắm lông chim vì chim dường như là  vật tổ của cộng đồng người Việt cổ khi đó, hình ảnh nà y được miêu tả đáng yêu và  phổ biến trên trống đồng. Cũng có cảnh đôi trai gái giã gạo, người con trai được miêu tả như mặc khố chứ không phải mặc áp ngà y hội. Hình ảnh trang phục còn được thể hiện hết sức sống động và  duyên dáng nơi tượng người phụ nữ khắc họa trên cán dao găn thời nà y: mặc áo chẽn, bó gọn lưng ong, váy dà i chấm gót, có nhiửu hoa văn đẹp trên váy áo, thắt lưng ngang hông, đầu đội mũ cao, thắt dải ngang trán.

Аối với trang phục thường ngà y thời kử³ nà y không khác biệt nhiửu so với trang phục của người dân Văn Lang - à‚u Lạc nói chung: Nam mình trần, đóng khố, thân thể, chân tay đửu có xăm hình giao long (rồng) và  các hình khác. Nữ mặc áo ngắn đến bụng, xẻ ngực bó sát và o người, phía trong mặc yếm che kín. Hai loại áo nà y có thể là  chui đầu hoặc cà i khuy bên trái, trên áo cũng có hoa văn trang trí. Thắt lưng có ba hà ng chấm trang trí cách đửu nhau quấn ngang bụng là m cho thân hình tròn lẳn. Аầu và  cuối thắt lưng thả xuống phía trước và  sau người, tận cùng bằng những tua rủ. Váy bó sát thân với mô típ chấm tròn, những đường gạch chéo song song và  hai vòng tròn có chấm ở giữa. Mà u sắc thường là  mà u và ng, đen, đử nâu, xám nhạt, và ng nhạt.

Các loại vòng tay, vòng cổ chân và  vòng tai bằng đá, bằng đồng cũng là  những vật liệu trang sức phổ biến cả ở nam và  nữ. Аặc biệt, có những vòng hoa tai bằng đá gắn quả nhạc hay hình con thú. Những chuỗi hạt thường thấy gồm các hạt hình trụ, trái xoan hay hình cầu. Аà n ông đà n bà  đửu nhuộm răng đen và  có tục ăn trầu cho đử môi.

Trang phục người Hà  Nội thời Lê mạt

Sang thời Lê mạt do cơ cấu chính trị trong triửu đình có nhiửu thay đổi và  trở nên phức tạp bởi hệ thống cung vua phủ chúa nên lối phục sức của tầng lớp quý tộc cũng ít nhiửu thay đổi: Vua mặc long cổn, đội mũ tam sơn hay áo hoà ng bà o mang đai ngọc; Chúa mặc áo bà o tía, đội mũ xung thiên mang đai ngọc; Hoà ng thái tử­ (con vua) mặc áo xanh đội mũ dương đường; Vương thế tử­ (con chúa) mặc áo đử đội mũ cánh chuồn dát và ng, bố tử­ kử³ lân... Học trò và  người thường khi có công việc đửu mặc áo thâm, dân quê mặc áo vải thô mà u trứng. Аến cuối thời Lê thì ai cũng mặc áo thanh cát mà u thâm, xanh sẫm, mà u sừng, mà u trắng ít dùng. Có thời kử³ mà u sừng là  mà u của tầng lớp vương, công, khanh, sĩ. Nhưng vử sau bất kể người sang hèn đửu mặc mà u nà y. Còn các mà u xanh sẫm, xanh nhạt thì lại cho là  quê không dùng nữa (Phạm Аình Hổ (Vũ Trung tuử³ bút)).

Trang phục người Hà  Nội  thời kử³ cận đại

Người Hà  Nội thời cận đại rất chú ý đến cách ăn mặc. Khâu đầu tiên là  chọn lựa chất liệu của quần áo. Chất liệu may áo ưa chuộng, lúc đó  là  the mà  phải là  the dệt bằng tơ tằm, dệt thưa, nhuộm thâm, thường là  the là ng La Cả. Chất liệu may quần của nữ là  lĩnh là ng Bưởi mới là  hà ng tốt nhất, sợi mịn, mặt bóng. Quần của nam giới là  lụa trắng là ng Cổ Аô. Ngoà i ra, một số chất liệu vải cao cấp cũng hay được dùng như: sa, xuyến, băng, là , xồi, đũi, nhiễu.... đửu là  sản phẩm của các là ng nghử ở Hà  Nội hay các tỉnh lân cận sản xuất. Một số hà ng đặc biệt hơn dà nh cho vương hầu là  đoạn, gấm, vóc,...

Thị dân các phố nghử, buôn bán, lao động thì ưa  quần áo mà u thâm, trắng và  nâu. Quần áo nuộm bằng củ nâu vừa bửn mà u vừa bửn sợi. Phường Аồng Lâm có nghử nhuộm vải nâu nổi tiếng. Thiếu nữ mới lớn thích nhuộm mà u nâu non để tôn thêm vẻ đẹp nước da trắng ngần. Các ông bà  thì thích nhuộm mà u tiết dê. Phường Hà ng Аà o lại có nghử nhuộm điửu.

Trang phục người Hà  Nội cuối thế kỷ XVIII đầu XIX

Cuối thế kỷ XVIII đầu XIX, trang phục của người Hà  Nội đã có nhiửu thay đổi cả vử chất liệu lẫn kiểu dáng. Những loại vải như the, lĩnh, lượt, là  được sử­ dụng khá phổ biến với những kiểu dáng chính như tứ thân cho nữ, áo dà i cà i chéo vạt cho nam. Sang trọng nữa, đà n ông, đà n bà  mặc áo dà i lụa trắng bên trong, ngoà i lồng áo may bằng sa, xuyến hoặc băng (là  những loại vải mửng có độ bóng, đôi khi có hoa). Vương hầu, quan chức thì dùng hà ng đoạn, gấm, vóc. Аoạn gần như lĩnh nhưng dà y hơn. Vóc là  thứ đoạn mửng có hoa đồng mà u, còn gấm có hoa dệt mà u sặc sỡ hoặc bằng kim tuyến.

Hà  Nội xưa còn có loại áo mặc trong đám cưới, do nhà  chủ già u có may cho tất cả các khách đến ăn cưới. Xong việc, những áo ấy được nhuộm lại, đem bán rẻ, gọi là  Cố y. Dân lao động thì chủ yếu dùng áo vải nhuộm nâu, vải mửng nhuộm nâu non lại là  mặt hà ng ưa thích của các cô gái bình dân để may áo cánh. Người khá giả cũng dùng mà u nâu nhưng là  lụa, đũi nhuộm nâu. Thế hệ người già  thường thích mà u tiết dê, tam giang. Phường Аồng Lầm (nay là  là ng Kim Liên, quận Аống Аa) có nghử nhuộm nâu nổi tiếng.

Lúc nà y, mà u và ng vẫn bị cấm, chỉ dà nh riêng cho nhà  vua và  áo khoác các tượng Thần, Phật. Mà u đử chủ yếu dùng trong tầng lớp công, hầu, khanh, tướng. Vóc đử hay gấm đử tươi còn được gọi là  mà u đại hồng. Con quan to mới sinh ra cũng mặc áo đử. Còn nhà  già u chỉ khi bố mẹ khao thượng thọ mới được con cháu mừng cho chiếc áo the đử. Phường Hà ng Аà o chuyên là m nhuộm điửu. Mà u hoa đà o bị coi là  lẳng lơ, không đứng đắn, thường dùng cho người múa hát. Mà u xanh nhạt hồ thuỷ hoặc thiên thanh được dùng nhuộm áo mặc lót trong hoặc để lót lần trong áo kép, áo bông. Các cô gái vùng ngoại thà nh lại thích mà u hoa hiên. Mặc áo cánh nâu non, yếm lụa, thắt lưng mà u hoa hiên, cũng là  mốt một thời của các cô gái Hà  Nội. Chị em nhử nhắn thì ưa thắt một dây lưng mà u quan lục, hay tam giang cho nổi rõ cái lưng ong. Kiểu áo phổ biến vẫn là  tứ thân, thắt lưng bằng dải lụa mà u, còn gọi là  ruột tượng. Nhà  buôn thà nh thị, nhà  già u xứ quê, còn đeo và o thắt lưng một bộ xà  tích bằng bạc với chiếc ống vôi nhử, quả đà o xinh xinh đựng thuốc là o cũng bằng bạc và  chùm chìa khoá.

Ngoà i ra kiểu áo 5 khuy, tay rộng cũng được giới nữ 36 phố phường chấp nhận. Khi mặc, chỉ cà i 4 chiếc, để hở khuy cổ, khoe cái yếm cổ xây, ôm lấy cái cổ trắng nõn nà , cao ba ngấn. Phụ nữ phố phường hay dùng yếm trắng. Phụ nữ ngoại thà nh dùng yếm nâu. Hội hè mặc yếm đà o, yếm hoa hiên. Các bà  đứng tuổi ưa cổ xẻ, từ cổ yếm có 3 đường khâu xoè ra. Nam giới mặc áo dà i năm thân, vải thâm, có khuy tết chỉ hoặc khuy đồng, khuy bạc, khuy ngọc... người hà o hoa phong nhã thì mặc áo sa trơn, áo trong và  quần mà u trắng. Mùa rét, dùng áo kép, có thêm lần vải lụa lót mà u tươi, áo bông cộc, trần quân cử. Khi mặc, người ta còn có thắt lưng bao xanh duyên dáng kèm theo. Một và i trường hợp thực dụng hơn, người ta thắt một cái "ruột tượng: thay cho thắt lưng để đựng tiửn và  các thứ lặt vặt. Một số người còn đeo bên cạnh thắt lưng một chiếc xà  tích bằng bạc đựng vôi ăn trầu. Có khi áo tứ thân còn thêm một vạt để cà i khuy, thường là  5 khuy. Bên trong áo tứ thân là  yếm trắng, yếm đà o.

Ngoà i trang phục ra thì trong cách ăn mặc của người Hà  Nội còn có nhiửu thứ phụ trang đi kèm như già y dép, mũ, nón, ô, lại thên chút đồ trang sức bằng và ng, bạc như vòng, nhẫn, dây, xuyến... để là m tăng vẻ đẹp ngoại hình.

Аáng chú ý nhất trong trang phục phụ nữ là  những tà  áo dà i. ào dà i có từ bao giử cũng khó xác định, có thể đã hơn trăm năm, nhưng ngà y nay trở thà nh trang phục đẹp nhất, tiêu biểu cho cách ăn mặc đậm đà  tính dân tộc của phụ nữ Việt Nam. Tại nhiửu hoạt động đối ngoại của đất nước, áo dà i trở thà nh lễ phục không thể thiếu được.

Có thể chiếc áo dà i Huế cùng với chiếc nón lá Huế chóp nhọn du nhập ra Hà  Nội từ lâu, nhưng chỉ đến nử­a đầu thế kỷ XX, áo dà i mới được người Hà  Nội tiếp nhận và  cải tiến nhiửu. ào dà i cũng từ đó trở thà nh trang phục gắn bó với phụ nữ thủ đô.

Nam giới mặc áo có 5 thân, cà i khuy tết chỉ hay khuy đồng, khuy bạc, khuy ngọc. Mùa đông thì cả nam và  nữ thường dùng áo bông.

6. Trang phục người Hà  Nội từ thế kỷ XIX đến ngà y nay

Hà  Nội trong nử­a đầu thế kỷ XX có những phố nổi tiếng vử bán vải như Hà ng Аà o, Hà ng Ngang, Hà ng Vải. Các phố may quần áo nổi tiếng là  Hà ng Trống, Hà ng Gai. Bên cạnh các diễn biến vử trang phục triửu đình, sự hiện diện của các loại trang sức ở thà nh Thăng Long trong các tầng lớp nhân dân rất là  phong phú. Một số phường ở kinh thà nh đã đặt tên, nói lên sự sầm uất của các sinh hoạt liên uan đến vấn đử trang phục. Hà ng Giầy bán giầy dép. Hà ng Аà o và o ngà y các chợ phiên, tấp nập người La Khê, La Cả đến bán the, lụa, lượt, là , người Mỗ bán lụa, người Bưởi bán lĩnh...

Bên cạnh trang phục, sự thanh lịch của người Hà  Nội còn thể hiện ở nón mũ đội đầu. Аẹp nhất là  nón là ng Chuông, nhưng bộ quai thao là m duyên cho nón lại được là ng Triửu Khúc dệt. Vì thế, có câu ca:

"Hà  Nội thì tết quai tua,

Có hai con bướm đậu vừa xung quanh".

Còn có nón mửn giải, nón tam giang dà nh cho ông già , nón lá cho con nhà  già u, nón lá sen cho trẻ con, nón ba tầm.  Sau nà y, nhiửu loại mũ cũng theo văn minh phương Tây và o Hà  Nội. Có mũ cát, mũ lườ¡i trai, mũ phớt, mũ nồi,...

Vử mùa đông, vẻ duyên dáng của nam thanh nữ tú còn được tô điểm thêm các loại khăn đội đầu hay quấn cổ. Có khi là  khăn nhiễu hay khăn nhung có thêm một đoạn độn tóc bằng vải để vấn quanh đầu. Sau nà y, các thiếu nữ Hà  Nội thường có chiếc khăn san mửng quấn hử quanh cổ để là m đẹp nhiửu hơn là  để ấm. Nam giới có loại khăn đầu rìu hay khăn xếp. Bên cạnh việc đi già y sau nà y, còn phổ biến hơn cả là  các loại guốc tre, guốc gỗ, dép quai ngang, dép mũ cong hình lá đử

Trong những năm đầu thế kỷ XXI, ngoà i những trang phục đã trở thà nh lễ phục của cả nước như áo dà i cho phụ nữ, áo vest, sơ mi, quần Tây cho nam giới, người Hà  Nội còn sáng tạo ra muôn và n mốt quần áo mới thích hợp với mọi tầng lớp nhân dân và  cũng chịu ảnh hưởng của thời trang quốc tế. Hà  Nội đã trở thà nh 1 trong 2 trung tâm thiết kế và  biểu diễn thời trang lớn nhất nước. Các tên phố liên quan đến trang phục tăng lên nhiửu so với thời Lê: phố hà ng Hà i, phố hà ng Nón, phố hà ng Bạc, phố hà ng Vải, phố hà ng Chỉ, phố hà ng Lược, phố hà ng Bông, phố hà ng Gai, phố Thợ Nhuộm v.v..., từ đây có thể khai thác được nhiửu tư liệu vử vấn đử trang phục.

Có nhà  nghiên cứu đã cho rằng vấn đử Mặc thời phong kiến là  "một phần của pháp chế". Ngà y nay với mỗi người, mặc là  một phần nhân cách, với xã hội đó là  văn hóa, với lịch sử­, đó là  bước tiến văn minh. Trang phục đặc biệt đậm nét và  lâu dà i là  nữ phục, là  lĩnh vực mà  bản sắc dân tộc biểu hiện và  bảo lưu khá. Аây là  một vấn đử văn hóa văn  minh dân tộc, giúp cho các thế hệ mai sau có cái nhìn cụ thể, chính xác hơn vử quá khứ Thăng Long - Hà  Nội và  góp phần xây dựng đời sống văn hóa người Hà  Nội.

Như một quy luật tất yếu của lịch sử­, trang phục của người Thăng Long-Hà  Nội đã có nhiửu thay đổi qua từng thời đại. Tuy nhiên nét riêng độc đáo từ vẻ đẹp lịch sự, trang nhã trong phong cách ăn mặc và  trong kiểu cách quần áo cùng với lối trang sức Hà  thà nh  vẫn được bảo tồn như là  một đặc trưng riêng của văn hóa Hà  Nội, luôn được các thế hệ Hà  Nội gìn giữ ngay cả trong thời chiến tranh gian khổ đến những năm bao cấp khó khăn hay trước cơn lốc ở thời kinh tế thị trường.

Nhìn lại quá trình lịch sử­, trang phục của người Thăng Long - Hà  Nội đã có nhiửu thay đổi qua từng thời đại. Tuy nhiên cái vẻ đẹp lịch sự, tranh nhã trong phong cách ăn mặc và  trong kiểu cách quần áo thì vẫn được bảo tồn như là  một đặc điểm riêng của trang phục Hà  Nội. Có nhà  văn nói rằng, người Hà  Nội trong bộ quần áo cần lao giản dị mà  vẫn đượm vẻ phong lưu. Nơi mỗi vạt áo của những người con đất Thủ đô ấy dường như ta vẫn thấy hồn Thăng Long vương vất.