Gò Đống Đa vốn là một cao điểm tự nhiên, ít nhất thì cũng đã có mặt và được nhận diện ở đây từ thế kỉ XVII. Tấm bia Sáng tạo Cà n An tự bi ký niên hiệu Vĩnh Tộ thứ 3 (1621) dựng tại chùa Cà n An (tức chùa Nam Đồng ngà y nay) còn ghi lại rằng: Ttrước mặt (chùa) có ngọn núi đất (thổ sơn) ở vử phía Nam. Như vậy, xưa kia ở khu vực Đống Đa từng tồn tại nhiửu gò đống, nằm cạnh con đường lai kinh, là những huyệt đất tốt của đất Thăng Long. Sau nà y, khi Quang Trung đánh thắng quân Thanh, gò là một trong những nơi chôn xác vùi thây quân thù.
Lối và o cổng là mái tam quan hai lớp, lớp dưới có hà ng chữ Hán Trung Liệt miếu. Chính giữa là đôi câu đối do thám hoa Vũ Phạm Hà m (triửu Nguyễn) soạn: Thử thà nh quách, thử giang san, bách chiến phong trần dư xích địa,Vi nhật tinh, vi hà nhạc, thiên niên tâm sự công thanh thiên. Nghĩa là :Vẫn thà nh quách, vẫn non sông, trăm trận xông pha còn đất đử, Nà o nhật tinh, nà o hà nhạc, ngà n năm tâm sự có trời xanh. Trung Liệt, tên chữ Hán là chỉ những người trung thà nh hi sinh, xả thân để giữ tấm lòng trung với vua, yêu nước. Do vậy, miếu Trung Liệt là nơi thử những gương anh hùng như thế.
Sử sách từng ghi rằng: Miếu Trung Liệt vốn được xây dựng năm Chính Hòa thứ 6 (1685) đời vua Lê Hy Tông, tại thôn Trung Phường, xã Yên Hòa, huyện Thọ Xương (đoạn phố Nguyễn Khuyến bây giử) thử các công thần tiết liệt với nhà Lê. Thoạt đầu miếu thử Đệ nhất công thần Lê Lai, một trung thần cứu Bình Định Vương Lê Lợi (sau nà y là vua Lê Thái Tổ). Hà ng năm cứ đến ngà y Rằm tháng giêng âm lịch, vua lại ngự giá cùng bá quan văn võ đến miếu Trung Liệt tham bái tưởng niệm.
Đến thế kỷ XIX, nhà Nguyễn đã cho dời xây miếu Trung Liệt ở gò Đống Đa phối thử các gương Trung Liệt thời Lê Trung hưng, Nguyễn. Miếu được hoà n thà nh năm Bính Tuất 1886. Bên cạnh việc thử phụng tôn vinh Nguyễn Tri Phương và Hoà ng Diệu - tấm gương trung quân ái quốc đã tuẫn tiết để giữ thà nh Hà Nội, còn thử thêm Trương Quốc Dụng và Đoà n Thọ, cũng là những tấm gương tuẫn tiết hi sinh vì nước.
Lần tìm trong kho sách cổ Hán Nôm, chúng tôi tìm thấy cuốn sách Tinh nghĩa thi phú văn sách hợp sao còn ghi được bà i phú "Trùng tu Trung Liệt miếu", của sĩ tử Phạm Vũ Đức, đã tái hiện toà n cảnh miếu Trung Liệt sau khi trùng tu. Bà i phú ghi lại rằng: Đửn ở phía Nam ngoại thà nh là một trong danh thắng Long Biên.
Quang cảnh khi xây dựng và trùng tu thật trang nghiêm, như lời trong bà i phú: Gò cao xanh rợp tốt tươi... Non voi nằm ngay giữa, bên phải uốn dòng Tô, từng là nơi núi sông trăm trận, đử đất chiến công... Che lấp hẻm sâu phía trước và i lớp cung tường; thấp thoáng ráng mây trôi, nắng mưa bia gội... Trèo lên xem xét, khí tượng muôn và n; có tháp có lầu, có hiên có mái. Trinh tùng rợp nắng, cột đá vương sương; chất ngất điệp trùng, đà i cao xuyên khói khiến cho Luôn luôn sứ tướng dừng xe, các quan ghìm ngựa, lên đửn nà y tưởng chuyện xưa, cảm cho vật đổi sao dời, nhớ lại một thời xa vắng. Khói hương phảng phất như có hồn vử; vẫn thấy oai nghiêm, tựa còn sinh khí.
Bà i phú còn ca ngợi những tấm gương hi sinh vì nước thật xúc động: Than ôi người xưa đã vắng, trời xanh hùng tiết còn lưu; miếu nay nghiêm kính thiêng liêng, tất đất dà nh riêng thanh tịnh. Danh thơm bất hủ, tế tự ngà n năm. Tuẫn tiết vì vua, sống cùng trời đất. Bà i phú của Phạm Vũ Đức, qua việc khắc họa lại một cách sinh động quy mô cảnh quan của di tích miếu Trung Liệt cách đây hơn 120 năm đã để lại cho chúng ta biết bao niửm cảm khái vử nơi địa linh “ Thăng Long. Đáng tiếc di tích nà y giử đây còn lại chẳng là bao và dường như đang bị chìm và o quên lãng.
Hà ng năm cứ và o ngà y mồng 5 tết, nhân dân quận Đống Đa lại long trọng là m lễ kỉ niệm chiến thắng Đống Đa lịch sử, tưởng nhớ người anh hùng áo vải Quang Trung đã đánh thắng 29 vạn quân thanh, già nh lại độc lập cho đất nước. Nhưng ít ai biết di tích miếu Trung Liệt trên đỉnh gò là nơi thử những tấm gương tiết liệt của những người dám hi sinh thân mình vì các bậc quân vương, hi sinh tuẫn tiết vì Hà Nội yêu dấu.
