Kim Cổ là tên gọi theo địa danh của thôn. Di tích còn có tên là Đồng Thiên quán, hay đửn Kim Cổ. Đây nguyên thuộc địa phận thôn Kim Bát, sau đổi là thôn Kim Cổ, tổng Tiửn Túc (sau đổi là tổng Thuận Mử¹), huyện Thọ Xương, kinh thà nh Thăng Long.
Sách Hà Nội nghìn xưa cho biết phường Kim Cổ còn có là tên là Cổ Vũ - một phường nổi tiếng của kinh thà nh Thăng Long. Thế kỷ XI, vua Lý Thánh Tông đã xây dựng cung điện tại phường Kim Cổ dà nh cho Nguyên phi ử¶ Lan. Thời gian Nguyên phi ở đây, bà đã cho dựng quán Đồng Thiên trong khu vực cung điện. Đầu thời Tây Sơn, quán được dời sang thôn An Thái, trên khu nửn cũ, dân là ng Kim Cổ đã dựng ngôi đửn thử Hoà ng Thái hậu ử¶ Lan . Đời Tự Đức triửu Nguyễn, cùng với việc mở rộng quy mô của đửn thử ử¶ Lan, Phật giáo cũng được đưa và o thử tại đửn, từ đó di tích có thêm tên gọi là chùa.
Ban thử Nguyên phi ử¶ Lan
Linh Nhân Hoà ng Thái hậu ử¶ Lan tên thật là Lê Thị Yến chính quán ở hương Thổ Lỗi, huyện Siêu Loại. Bà xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, xinh đẹp và rất chăm là m, vốn là một thôn nữ dân dã sau trở thà nh phi của vua Lý Nhật Tôn. Năm 1054, vua Lý Nhật Tôn lên ngôi lấy hiệu là Lý Thánh Tông. Vua Thánh Tông tà i đức song toà n, việc trị nước an dân trong và ngoà i đửu chu đáo duy chỉ có một điửu là hoà ng hậu và các phi tần không ai sinh được hoà ng tử. Lo lắng vử người kế nghiệp, vua thường tới cầu tự ở các chùa.
Mùa xuân năm 1063, Lý Thánh Tông trên đường vử chùa Dâu, dân chúng đổ xô ra đường đón chà o, chỉ có một cô thôn nữ xinh đẹp vẫn mải mê hái dâu mà không hử để ý. Xe vua đến gần tới nơi cô, cô điửm tĩnh đứng tựa gốc lan. Trên đầu cô có mây ngũ sắc che phủ. Thấy lạ, vua cho mời cô tới hửi chuyện. Vẻ đẹp thôn quê dịu dà ng của cô gái cùng những cử chỉ đoan trang và cách ứng xử lưu loát của cô khiến vua vô cùng cảm mến, liửn truyửn lệnh mời cô vử cung. Để kỷ niệm ngà y hội ngộ, vua phong cho cô là m ử¶ Lan phu nhân (cô gái đứng tựa gốc lan).
Ban Tam bảo chùa Kim Cổ
Và o cung được ba năm, năm 1066, ử¶ Lan sinh được hoà ng tử Cà n Đức. Nhử sinh được hoà ng tử nối dòng dõi nhà Lý mà bà được vua phong là m Nguyên phi ử¶ Lan (người đứng đầu các cung phi, chỉ sau Hoà ng hậu).
Năm 1069, Lý Thánh Tông cùng Lý Thường Kiệt cất quân đi đánh giặc ở phương xa. ử¶ Lan được thay vua cầm quyửn trị nước. Sử cũ chép rằng : bà Nguyên phi ử¶ Lan trị nước rất giửi, khiến dân tâm hòa hiệp, cõi nước thanh bình. Dân gian sùng đạo Phật, tôn bà là Quan à‚m nữ (Con gái đức Bồ Tát Quan à‚m). Lý Thánh Tông đánh giặc lâu ngà y không thắng quay trở vử. àến châu Cư Liên (Tiên Lữ, Hải Hưng), vua hửi thăm nhân dân, thấy nhân dân hết lời ca ngợi tà i trị nước của ử¶ Lan. Vua thở than : Kẻ kia là đà n bà còn giửi như vậy. Ta là đà n ông, lại tầm thường thế hay sao?. Lại quay đi đánh giặc, và lần nà y thắng to. Hai lần chống xâm lược Tống (1075-1077), vua Lý Nhân Tông còn bé mới lên 10 tuổi. Lý Thường Kiệt điửu binh khiển tướng ngoà i chiến trường. Bà ử¶ Lan cùng thái phó Lý àạo Thà nh dốc sức lo việc triửu đình, việc hậu phương. Bà luôn chăm lo đến cuộc sống của nhân dân, có công đầu trong việc dạy dỗ vị vua Lý Nhân Tông trở thà nh một vị vua tà i năng đức độ của triửu Lý.
Ngôi chùa Kim Cổ đã được trùng tu qua nhiửu lần. Quá trình xây dựng, trùng tu và biến đổi của di tích được Hà n Lâm viện Thị giảng học sĩ Đốc học Thanh Hóa là Tiến sĩ Lê Duy Trung ghi lại trên tấm bia Kim Cổ thôn bi ký dựng năm Tự Đức thứ 13 (1860).
Chùa Kim Cổ trước đây có quy mô kiến trúc lớn, hình chữ Tam. Vử sau khi người Pháp phá dỡ chùa, nhân dân địa phương đã góp tiửn xây dựng lại. Hiện nay, chùa có quy mô kiến trúc nhử, ở kử sát với hè phố Đường Thà nh. Các kiến trúc gồm, cổng và o, khu thử tự và khoảng sân hẹp trước đửn.
Cổng chùa xây bằng gạch do các trụ biểu kết hợp với những mảnh tường nhử hợp thà nh. Bên trên cửa, lối và o là m kiểu hai tầng tám mái với các góc đao cong ngược lên. Cổ diêm giữa hai mái đắp nổi 4 chữ Hán Kim Cổ cổ tự. Kiến trúc chính kết cấu kiểu chữ Đinh.
Hiện nay, chùa Kim Cổ còn bảo lưu được bộ di vật, minh chứng cho sự hiện diện của di tích trong lịch sử cụ thể gồm nhiửu pho thượng Phật từ thế kỷ XIX, một pho tượng Nguyên Phi ử¶ Lan ngồi trong khám, một pho tượng Mẫu, ba tấm bia niên hiệu triửu Nguyễn, một quả chuông đồng niên hiệu triửu Nguyễn, ngoà i ra di tích còn lưu nhiửu đồ thử tự khác.
Giá trị nổi bật nhất của di tích do chính bà ử¶ Lan xây dựng để là m nơi tu luyện, tham thiửn học đạo của bà trong một thời gian dà i trước khi gánh vác những công việc trọng đại của Quốc gia. Cũng bởi vậy mà trong bà luôn có sự thiện tâm hướng vử con người. Chùa là một trong những di tích tiêu biểu trong hệ thống di tích tưởng niệm vử Nguyên phi ử¶ Lan ở Hà Nội và các vùng phụ cận.
Khởi nguồn xây dựng là quán Đồng Thiên, chuyển đổi nội dung thử tự thà nh đửn, rồi chùa. Di tích chùa Kim Cổ là một tư liệu quý giá trong việc tìm hiểu những giá trị tư tưởng của dân thà nh Thăng Long thời Lý. Hiện nay, chùa đang bị xâm phạm nghiêm trọng bởi một số nhà dân xung quanh chùa. Hướng tới đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long “ Hà Nội, rất cần sự giải quyết triệt để cho những vi phạm đối với di tích chùa Kim Cổ, trả lại cho di tích sự tôn nghiêm vốn có của ngôi chùa cổ.
.jpg "Hà Nội tuyên dương 80 gia đình văn hóa tiêu biểu")
