Độc đáo làng cổ Phú Hữu

Những ngôi nhà cổ ở là ng cho thấy, từ xa xưa, người dân Phú Hữu đã phân định rõ nét hai mảng đời sống giữa người già u, kẻ nghèo: Nhà già u là m nhà bằng đá ong, còn nhà nghèo xây bằng đất.

Bức tranh già u “ nghèo

Ngôi nhà cổ gần 200 năm tuổi của gia đình ông Chu Trương Chinh.

Con đường từ chợ Nhông đến thôn Phú Hữu quanh co, khúc khuỷu vừa qua mùa mưa, đất rửa trôi còn trơ lại đá lổn nhổn. Lấy hết can đảm vút ga băng qua hết con dốc dựng đứng nà y lại tiếp con dốc khác, chúng tôi thở phà o nhẹ nhõm khi đặt chân tới trung tâm là ng Phú Hữu. à”ng Phùng Tiến Tặng, cán bộ văn hóa xã Phú Sơn dẫn chúng tôi đi thăm nhà cổ giải thích: "Bây giử nhà ở mặt đường to là quý, chứ ngà y xưa chỉ những ngôi nhà ở giữa là ng mới giá trị. Bởi vậy, những nhà già u thường chọn tậu đất, là m nhà ở giữa là ng".

Theo ông Tặng, chúng tôi đến thăm nhà cổ của ông Chu Trương Chinh, xóm Tả - ngôi nhà cổ nhất là ng hiện nay. Trời đã vử trưa, nắng thu và ng ruộm như mật ong trải khắp triửn đồi mang theo cả cái hanh và bửng rát. Vậy mà khi và o nhà ông Chinh đã thấy không khí dịu mát đi nhiửu. Chủ nhân hồn hậu cho biết, theo gia phả để lại, nhà được là m từ năm 1831 do cụ Chu Bá Bằng vốn là một "trùm là ng" xây dựng, đến ông Chinh là đời thứ 9. Nhà gồm 9 gian, dà i gần 24m, xây bằng gạch đá ong, 4 góc nhà là 4 trụ cột, đầu đắp cao theo kiểu đèn lồng; khung nhà là m bằng gỗ xoan theo lối câu đầu lộn túi, 2 mái chồng giường, cột 6 hà ng chân, 12 cánh cửa bức bà n vẫn còn nguyên vẹn. Đồ thử tự bên trong gồm hoà nh phi, câu đối, bà i vị... đửu có từ thời xây dựng ngôi nhà nà y.

à”ng Chinh cho biết, gần 200 năm qua, ngôi nhà tổ tiên để lại đã che chở cho bao thế hệ trong gia đình ông. Đối lập với những ngôi nhà to, khang trang bử thế được xây bằng đá ong, cột kèo bằng gỗ chạm trổ công phu là những ngôi nhà được xây bằng "gạch" đất. Men theo con đường là ng quanh co, dốc lên dựng đứng và o là ng, chúng tôi bắt gặp rất nhiửu tường bao, cổng ngõ, chuồng lợn và cả nhà ở được xây bằng đất- Những thớ đất bình dị được đẽo gọt vuông vức. Thấy chúng tôi băn khoăn là m thế nà o để những tấc đất vốn mửm yếu, dễ hòa tan bởi mưa gió lại có thể xây thà nh bức tường vững chãi, ông Chinh lý giải: "Xưa kia, thôn Phú Hữu rất nghèo. Chỉ một và i hộ già u mới có tiửn mua đá ong là m nhà còn những nhà nghèo phải luyện đất là m nhà thay gạch".

Người dân cuốc đất vườn lên, trộn với nước nhà o thật dẻo rồi xắn thà nh từng miếng. Các miếng đất nà y được đắp chồng lên nhau không cần bất cứ chất kết dính nà o. Nhưng phải rất lâu mới xong được nhà bởi cứ đắp một hà ng gạch lại mất một thời gian chử đất khô rồi mới đắp hà ng tiếp theo. Trải qua thời gian, mưa nắng, đất ngà y cà ng cứng lại, tạo nên những bức tường vững chãi.

Băn khoăn bảo tồn

à”ng Chu Anh Tuấn, Phó Chủ tịch UBND xã Phú Sơn cho biết, thôn Phú Hữu có 6 xóm với gần một nghìn nóc nhà đến nay vẫn còn giữ được 10 ngôi nhà cổ xây bằng đá ong, mái ngói, trong đó có những ngôi nhà đặc biệt giá trị niên đại gần 200 năm như nhà ông Chinh, bà Mộc, ông Hòa Tiến, cụ Ngọ...

Còn những nhà , bếp, tường bao, cổng ngõ xây bằng đất thì rất nhiửu... Trải qua năm tháng, nắng mưa nhiửu ngôi nhà cổ đã xuống cấp nghiêm trọng. Ngay như ngôi nhà cổ của ông Chu Trương Chinh, năm 1991 gia đình cũng đã sửa lại, từ 9 gian cắt bử 2 gian còn 7. "Mái nhà quá nặng, võng xuống, trong khi khung nhà bằng gỗ bị mối mọt nhiửu, phải cắt bớt để giảm tải"- ông Chinh cho biết. Nhiửu gia đình khác có nhà cổ trong thôn cũng phải sửa chữa lại cho phù hợp với nhu cầu sinh hoạt thời hiện đại.

Trong đó phổ biến là thay thế nửn gạch, thay cột gỗ, thay cửa bức bà n... Thậm chí, không ít hộ đã phá dỡ nhà cổ thay và o đó là ngôi nhà mới. Mới đây, ngôi nhà cổ của ông Chu Ngọc Hùng (anh em họ với ông Chinh) có cùng niên đại cũng đã tháo dỡ để là m nhà mới. "Ngôi nhà bên đó còn khá tốt, tôi tiếc lắm, nhưng khuyên mãi mà cháº³ng được"- ông Chinh ngậm ngùi. Vẫn còn rất nhiửu người dân thôn Phú Hữu quý những ngôi nhà cổ, song khó giữ lại. Nhiửu người cho biết, ở nhà cổ tuy mát, đẹp nhưng bất tiện. Đơn giản như chuyện đảo ngói bây giử là cả một vấn đử. Cũng giống như nhà cổ ở nhiửu là ng quê vùng đồng bằng Bắc bộ, nhà cổ ở Phú Hữu lợp bằng ngói mũi hà i, thứ ngói nà y khoảng mười năm là phải đảo lại một lần nếu không sẽ dột. Tuy nhiên, những người biết đảo ngói bây giử rất hiếm. Phải khó khăn lắm mới đón được thợ. Đã vậy, ngà y công lại cao. Tính ra, để đảo ngói xong một ngôi nhà cũng mất 2 ngà y với 2-3 thợ, rẻ nhất cũng hết 1 triệu.

Bên cạnh sự vắng bóng dần của những ngôi nhà cổ, kinh tế xã Phú Sơn ngà y một khởi sắc, cháº³ng còn ai luyện đất để là m nhà nữa. Nhiửu người có tiửn đã xuống dưới chân đồi tậu đất là m nhà , ở gần đường to, tiện xe cộ, buôn bán chứ không muốn sống chênh vênh lưng chừng đồi nữa. Nhưng xóm nhà cổ và những bức tường đất còn lại trong thôn Phú Hữu vẫn được nhiửu người gìn giữ như một nét đẹp trong văn hóa nông thôn của là ng quê dưới chân núi Tản, sông Đà .