Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn: Cây bút tiểu thuyết giàu vị đời

Bùi Việt Thắng| 14/11/2022 10:54

Trình làng văn muộn nhưng nhà văn Nguyễn Bắc Sơn sớm khẳng định vị thế trên văn đàn đương đại. Ở tuổi 81, ông đã cống hiến cho bạn đọc gần 20 tác phẩm văn xuôi giàu vị đời, tình người và đầy ắp tinh thần đối thoại. Viết nhiều thể loại nhưng nói đến nhà văn Nguyễn Bắc Sơn người đọc nhớ đến một cây bút đặc sắc, có thành tựu trong “thời của tiểu thuyết” và đã ba lần nhận giải thưởng Cuộc thi tiểu thuyết của Hội Nhà văn Việt Nam (2006 - 2009, 2011 - 2014 và 2016 - 2019).

nguyenbacson(1).jpg

Nhà văn viết “bi kịch lạc quan”
Khi luận bàn về hướng tiếp cận mới của văn chương đương đại, giới nghiên cứu đã chỉ ra những “không gian văn hóa mới” thu hút sự quan tâm, phát hiện và sáng tạo của nhà văn: không gian văn hóa gia đình (thế sự - đời tư), không gian văn hóa đương đại (chính trị - xã hội), không gian văn hóa truyền thống (lịch sử - cách mạng - chiến tranh), không gian văn hóa bản thể (thân - tâm), không gian văn hóa di dân (người Việt ở nước ngoài)... Mỗi nhà văn đều có sở trường và sở đoản, quan trọng là không biến cái này thành cái kia. Từ sau Đổi mới (1986), gia đình như một đơn vị văn hóa căn cơ của xã hội đã được nhà văn quan tâm (Lê Lựu với “Thời xa vắng”, Ma Văn Kháng với “Mùa lá rụng trong vườn”, Đào Thắng với “Dòng sông mía”, Dương Hướng với “Bến không chồng”, Dạ Ngân với “Gia đình bé mọn”, Bích Ngân với “Thế giới xô lệch”, Nguyễn Huy Thiệp với “Tướng về hưu”, Lê Minh Khuê với “Bi kịch nhỏ”, Thùy Dương với “Lạc lối”...).
Nguyễn Bắc Sơn trong một loạt tiểu thuyết (“Lửa đắng”, “Luật đời và cha con”, “Gã Tép Riu”, “Vỡ vụn”, “Cuộc vuông tròn”) đã tiếp cận những “bi kịch lạc quan” phát khởi từ mỗi gia đình qua đó khúc xạ bộ mặt đời sống tinh thần xã hội. Trong bài phê bình có tựa “Bi kịch lạc quan” (về tiểu thuyết “Gã Tép Riu”, đăng trên Tạp chí Văn nghệ quân đội), chúng tôi đã nhấn mạnh đến bi kịch của nhân vật Gã Tép Riu (một nhà báo giỏi ở một thành phố lớn) đã rơi vào bi kịch gia đình khi vợ chồng đã “đồng sàng dị mộng”, khi trong một mái nhà hai cá thể với hai lẽ sống va đập chát chúa (vợ thì tiến thủ bằng bất kỳ giá nào, kể cả thân xác), chồng thì đi tìm tự do (từ lâu đã có nguy cơ bị tước đoạt). Bi kịch của nhân vật nhà báo có biệt danh Gã Tép Riu là bi kịch kép, vừa mang tính đơn nhất vừa mang tính phổ quát. Gánh nặng tinh thần với Gã Tép Riu nặng gấp nghìn lần của khổ nạn vật chất, của đói nghèo lạc hậu.

nguyen-bac-son-2.jpg


Sự rạn vỡ của gia đình có mầm mống từ hậu quả của chiến tranh, của tàn dư phong kiến, của cơ chế thị trường, của vô số những nguyên nhân tất nhiên và ngẫu nhiên, của những vô thường, vô nghĩa lý, phi lý vốn khi là mặt phải, khi là mặt trái của đời sống xã hội ngày càng trở nên phức tạp. Mỗi gia đình và cá thể đứng trước những nguy cơ “vỡ vụn” trong những “cuộc vuông tròn” (nhan đề tác phẩm) đầy tính chất “vô tiền khoáng hậu”, vô nghĩa lý, thậm chí phi lý. Nhưng điều đáng nói là nhà văn đã cố gắng tìm lối ra cho nhân vật, gỡ thế bí cho những tình huống có thể lật ngược thế cờ. Ví dụ trong “Gã Tép Riu” nhà văn đã tìm lối ra cho Tùng bằng một sự hiện diện trước tòa án, ly hôn với Thủy, người vợ từng gieo đau đớn cả thể xác lẫn tinh thần cho chồng. Đó là một câu chuyện buồn không ai muốn nhưng cần thiết kể lại để giúp con người “thanh lọc tâm hồn”.

Nhà văn viết đối thoại chính trị

Đối thoại như một tinh thần chủ đạo, một cảm hứng lớn trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Nhà văn đối thoại chính trị bằng hình tượng văn học về những nền tảng tinh thần - văn hóa - xã hội nào? Có thể nói tinh thần đối thoại ngùn ngụt khí thế, nhiệt huyết trong các tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn (“Gã Tép Riu”, “Lửa đắng”, “Luật đời và cha con”, “Vỡ vụn”, “Cuộc vuông tròn”). Bằng hình tượng văn học nhà văn đã “chạm” đến những “điểm nóng” hết sức nhạy cảm của đất nước thời mở cửa (thị trường định hướng XHCN) như: Cơ chế kiểm soát quyền lực; cơ chế quản trị xã hội (vĩ mô và vi mô); cơ chế giải phóng năng lực cá nhân; cơ chế để nhà văn có thể can dự vào công cuộc chống tham nhũng; cơ chế nhất thể hóa lãnh đạo từ Trung ương đến địa phương. Tất nhiên không ai ngây thơ, cạn nghĩ rằng văn chương và nhà văn có thể xoay vần tình thế, cải tạo xã hội theo ý chủ quan của mình. Nhưng trong tinh thần đối thoại và nhiệt huyết can dự vào đời sống xã hội chính là nghệ sĩ ngôn từ đã góp một viên đá nhỏ xây đắp nền móng văn hóa. Mới đây nhà văn đã trực tiếp và thẳng thắn bàn về “Văn chương phòng chống tham nhũng?” (báo Văn nghệ, số 30, ra ngày 23/7/2022). Viết như thế là theo tinh thần dấn thân, nhập cuộc của cây bút đầy trách nhiệm công dân và trách nhiệm nghệ sĩ. Cũng lần đầu tiên, trong tiểu thuyết nhân vật Tổng Bí thư xuất hiện, theo cách thể hiện của nhà văn: “Trong “Lửa đắng”, nhân vật Tổng Bí thư còn trả lời báo chí phỏng vấn: “Việc này, tôi chịu trách nhiệm trước Đảng, trước nhân dân và trước cả pháp luật. (...) Tôi phải nhắc lại một khẩu hiệu: Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. (...). Pháp luật phải như một dây điện trần. Ai động vào cũng bị giật”. Đó là tinh thần dân chủ do ngọn gió Đổi mới mang lại. Nhà văn viết được như thế là do sự ưu đãi của thực tế đời sống xã hội khi hội đủ ba nhân tố “thiên thời - địa lợi - nhân hòa”. Nhưng tất nhiên có đủ ba nhân tố song ngòi bút nhà văn không đủ lực, đủ tầm thì cũng không thể có tác phẩm hay. Ở đây vấn đề tài năng không thể thay thế, thậm chí là tiên quyết trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật.

nguyen-bac-son-3.jpg
nguyen-bac-son-1.jpg
Một số tác phẩm tiêu biểu của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn


Nhận xét sau của đồng nghiệp về tinh thần đối thoại chính trị trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn là xác đáng: “Thật ra, Nguyễn Bắc Sơn chưa phải là người đầu tiên đưa đối thoại chính trị vào văn chương ở ta. Ông là người tiêu biểu cho xu hướng này, là bởi ông hăng hái, xả thân xây dựng đối thoại chính trị lên như một trận chiến toàn diện với nhiều mức độ, có sự tham gia của nhiều loại người - nhân vật có tính chất đại diện, biểu trưng trong tất cả các tiểu thuyết hiện có của ông” (Nguyên An: “Sương lại càng long lanh”, tiểu luận và chân dung văn học, Nxb Văn học, 2020, tr. 404)

Nhà văn viết hồi ký

Viết hồi ký là một cách thức sống với thời gian hai chiều. Thể loại hồi ký đang trương nở trên văn đàn Việt như một vụ mùa bội thu của các nhà chính trị gia, tướng lĩnh, văn nghệ sĩ, thậm chí các thương gia có tiếng tăm trên lĩnh vực ngoại giao, kinh tế. Nhưng đọc kỹ sẽ thấy hồi ký đang bị “nhiễu” khi không ít tác giả của các thiên hồi ký thường bị sa chân vào cái bẫy “ta trong thiên hạ đục”. Vậy nên cơ quan chức năng gần đây đã có những quy định chặt chẽ, cụ thể về việc xuất bản và phát hành hồi ký.
“Bảy nổi ba chìm” (hồi ký, Nxb Đà Nẵng, 2022) của Nguyễn Bắc Sơn là một cuốn sách “bắt mắt” của một người từng nhiều năm cầm phấn và cầm bút (như tinh thần hào hiệp trong “Tản mạn với nghề cầm phấn và cầm bút”, tiểu luận và bài báo, 1999). Cuốn hồi ký này dung chứa một khoảng không gian - thời gian nghệ thuật rộng lớn trong cuộc đời một người trải qua nhiều thời kỳ lịch sử với nhiều biến động từ cuộc kháng chiến chống Pháp, đến hòa bình (1954), chống Mỹ, giải phóng miền Nam (1975), hậu chiến và Đổi mới (1986), đến những thập niên đầu thế kỷ XXI. Hồi ký của một nhà giáo - nhà báo - nhà văn nên những câu chuyện về “nghề cầm phấn” và “nghề cầm bút” tất nhiên sẽ là trọng lực. Chúng tôi cùng là đồng nghiệp “cầm phấn và cầm bút” với tác giả nên dễ dàng đồng cảm, chia sẻ mọi nỗi niềm qua con chữ. Những trang viết về chiều dài năm tháng cầm phấn của tác giả có cái nghiêm ngắn, chuẩn chỉnh, sâu lắng, nghĩa tình của những câu chuyện dù nhỏ dù lớn, dù xa dù đến gần, đều gấy ấn tượng với người đọc trong một xã hội học tập.


Nhưng khi đọc hồi ký “Bảy nổi ba chìm” của Nguyễn Bắc Sơn, chúng tôi lại riêng thích những trang về “một nửa” của tác giả - người vợ tao khang muôn thuở. Như đã nói ở trên, gia đình là một không gian văn hóa đặc thù đang được nhà văn tiếp cận và tái hiện nghệ thuật. Những trường đoạn về người vợ tao khang, hậu phương lớn của nhà văn được viết một cách nhuần nhị, có cái duyên thầm của câu chữ như “Mê nhau từ cái nhìn đầu tiên”, “Vợ hiền dâu thảo đảm đang”, “Mối tình đầu cũng là mối tình cuối”, là một chuỗi những câu chuyện không phải của “gia đình thần thánh” mà là của “gia đình văn hóa” đang được xây dựng thành một phong trào để góp phần chấn hưng văn hóa Việt đang có nhiều nguy cơ bị xâm thực. Câu danh ngôn “Đằng sau người đàn ông thành đạt luôn có một người phụ nữ” mãi mãi đúng, càng ứng nghiệm toàn diện và sâu sắc với nhà văn Nguyễn Bắc Sơn.


Cuốn hồi ký “Bảy nổi ba chìm” cũng hé mở cho thiên hạ biết thêm nhiều chuyện thuộc “trường văn trận bút”. Viết văn, làm báo không thể không đổ mồ hôi sôi nước mắt. Viết văn, làm báo khác nào đối diện với “pháp trường trắng”. Viết văn, làm báo là một nghề, đã đành. Nhưng cao hơn và thâm hậu hơn là một nghiệp, không sai. Viết văn, làm báo là một “khổ nạn đích lịch trình” (con đường đau khổ). Ai không có năng khiếu/ tài năng, ai không đủ gan bền chí, ai mưu cầu danh lợi thì không nên bước chân vào cuộc chơi chữ nghĩa. Câu cổ nhân nói vẫn đúng “Lập thân tối hạ thị văn chương”, lại càng đúng cho cả nghề tân văn (báo chí).

Vĩ thanh

Nguyễn Bắc Sơn thuộc kiểu “ba trong một” (nhà giáo - nhà báo - nhà văn) là một ngòi bút đa năng, bặt thiệp, bền bỉ, thặng dư sản phẩm chữ nghĩa. Điều đặc biệt khiến văn hữu, báo hữu, giáo hữu quý trọng tác giả chính là tinh thần trung thực đến tận chân tủy trên từng con chữ. Khát vọng “nhúng bút vào sự thật” khi viết đã hoàn tất trong thiên hồi ký hoành tráng đáng đọc này. Tâm lý ngại đọc dài của độc giả có thể sẽ được hóa giải khi tiếp nhận “Bảy nổi ba chìm”. Dẫu tác giả không viết đủ câu với một mệnh đề nữa “chín lênh đênh”, song toàn bộ cuốn hồi ký và gần 20 tác phẩm văn xuôi của ông đã gợi ý người đọc ý tưởng sâu sắc “mở một cuốn sách thấy một con người”. Cũng có không ít độc giả mong muốn được thưởng thức một lối văn mềm mại hơn, phiêu diêu hơn khi đọc Nguyễn Bắc Sơn. Nhưng mỗi người có một “vân chữ”.

Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn (tên khai sinh Nguyễn Công Bác)
sinh năm 1941 tại xã Hữu bằng, huyện Thạch Thất, tỉnh Hà Tây
(nay thuộc TP. Hà Nội). Ông tốt nghiệp khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 1962, dạy học ở trường THPT (1962 - 1972).
Từ năm 1972 - 1974, ông tham gia quân đội. Từ năm 1975, ông trở lại nghề dạy học, từng giữ chức Phó Hiệu trưởng (2 nhiệm kỳ) trường THPT Chu Văn An, Hà Nội. Sau đó, ông đã kinh qua công tác quản lý giáo dục, báo chí, xuất bản từ 1992 đến khi nghỉ hưu.

Bài liên quan
(0) Bình luận
  • “Lời trăm năm” và vẻ đẹp trữ tình trong thơ Hạnh Nhi
    Tiến sĩ ngôn ngữ học Nguyễn Hạnh Nhi - người con của quê hương Quảng Ngãi hiện là giảng viên Trường Đại học Phạm Văn Đồng. Chị còn được biết tới ở mảng sáng tác thơ với nhiều bài mang dấu ấn riêng. Thơ Hạnh Nhi giàu chất tự sự, lặng lẽ mà thấm sâu.
  • Còn mãi một “Thời hoa đỏ”
    Trong nền thơ ca hiện đại Việt Nam, nhà thơ Thanh Tùng là gương mặt quan trọng của văn học nghệ thuật Hải Phòng nói riêng, của nền văn học Việt Nam nói chung. Cuộc đời bươn chải nhưng phóng khoáng cùng tài năng thi ca đặc biệt khiến ông được giới văn nghệ sĩ và đông đảo công chúng yêu mến, kính trọng. Dù đã khuất, nhưng thơ ông, đặc biệt là thi phẩm “Thời hoa đỏ” vẫn ghi dấu một phong cách riêng và sẽ còn sống mãi với thời gian.
  • Thiên nhiên trong kí viết về chiến tranh của Minh Chuyên
    Năm 2025, nhà văn, nhà báo, đạo diễn Minh Chuyên được Nhà nước trao tặng danh hiệu Anh hùng Lao động, ghi nhận những đóng góp nổi bật cho văn học và sự nghiệp gìn giữ ký ức chiến tranh Việt Nam của ông. Không chỉ có trải nghiệm thực tế của một người lính từng xông pha gần chục năm trên chiến trường miền Nam vào những năm máu lửa, Minh Chuyên còn có đủ độ lùi thời gian cần thiết của một nhà văn thời hậu chiến để có thể nhìn về chiến tranh từ nhiều phía. Bởi vậy, chiến tranh trong ký của Minh Chuyên hiện lên đa diện, vừa chân thực vừa thấm đẫm suy tư. Thiên nhiên trong tác phẩm không chỉ là chứng nhân của tội ác, mà còn là hình tượng nghệ thuật giàu cảm xúc - như người mẹ bao dung, lặng lẽ chở che con người giữa mất mát và tàn phá.
  • Thơ ca về những người xả thân vì nghĩa lớn
    Nhân dân ta trải qua hàng nghìn năm chống chọi với thiên tai, giữ cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Nhưng trên hết, chiến tranh chống ngoại bang xâm lược hung tàn, dai dẳng là thử thách lớn nhất đối với Tổ quốc, dân tộc.
  • “Con đường tương lai ” – Hành trình trí tuệ nối dài khát vọng Việt
    Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, ngày 19/6, tại Thư viện Quốc gia Việt Nam, Hội Nhà văn Hà Nội, Viện Nhân học Văn hóa, Viện Khoa học Giáo dục và Môi trường kết hợp với Sàn văn hóa Học và Đọc Việt Nam, Nhà xuất bản Thể thao và Du lịch tổ chức Hội thảo khoa học đánh giá tập 1 và định hướng tập tiếp theo của dự án sách “Con đường tương lai”.
  • Trại viết Lý luận, phê bình VHNT “50 năm Văn học Nghệ thuật Việt Nam đồng hành cùng dân tộc”
    Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật Việt Nam tổ chức Trại viết Lý luận, phê bình VHNT “50 năm Văn học Nghệ thuật Việt Nam đồng hành cùng dân tộc” tại Thành phố Huế.
Nổi bật Tạp chí Người Hà Nội
Đừng bỏ lỡ
  • Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính: Tây Hồ cần coi văn hóa là nguồn lực phát triển
    Với khí thế sôi nổi và quyết tâm đổi mới toàn diện sau sắp xếp địa giới hành chính, Đại hội đại biểu Đảng bộ phường Tây Hồ lần thứ I, nhiệm kỳ 2025-2030, đã được tổ chức trang trọng với sự tham dự và chỉ đạo trực tiếp của các đồng chí lãnh đạo cấp cao: Uỷ viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính; Uỷ viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành uỷ Hà Nội Bùi Thị Minh Hoài; Uỷ viên Trung ương Đảng, Chủ tịch UBND TP Hà Nội Trần Sỹ Thanh.
  • Nền tảng số tích hợp nhiều tiện ích phục vụ đại lễ quốc gia
    Chào mừng hai sự kiện trọng đại của đất nước kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công và Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, ngày 8/8, Thành phố Hà Nội chính thức ra mắt nền tảng số “A80 - Tự hào Việt Nam”.
  • Nhà nước trợ cấp sinh hoạt hàng tháng đối với Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú
    Theo Nghị định số 215/2025/NĐ-CP, Nhà nước trợ cấp sinh hoạt hàng tháng đối với Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú; đóng Bảo hiểm y tế đối với Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú.
  • Bắc Ninh tổ chức nhiều điểm biểu diễn nghệ thuật đặc sắc mừng Quốc khánh 2/9
    Trong 2 ngày 6 và 7/8/2025, tỉnh Bắc Ninh sẽ là 1 trong những điểm dừng chân trọng điểm của Hội thi Tuyên truyền lưu động toàn quốc, với chuỗi 5 đêm diễn nghệ thuật đặc sắc, hứa hẹn mang đến không khí vui tươi, phấn khởi và lan tỏa niềm tự hào dân tộc sâu rộng trong cộng đồng.
  • Xét tặng Kỷ niệm chương "Vì sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển Thủ đô Hà Nội"
    Ngày 01/8, UBND Thành phố ban hành Công văn số 4386/UBND-SNV về việc triển khai thực hiện Nghị quyết số 27/2025/NQ-HĐND của HĐND Thành phố về xét tặng Kỷ niệm chương "Vì sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển Thủ đô Hà Nội".
  • Tuần phim miễn phí của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên
    Từ 15-24/8, tại Hà Nội sẽ diễn ra tuần phim "Mặt trời trong bóng tối: Tuần lễ phim đạo diễn Bùi Thạc Chuyên" với 8 tác phẩm tiêu biểu của ông.
  • Đoàn tàu 2 tầng "5 cửa ô" lần đầu tiên xuất hiện tại Hà Nội dịp lễ 2/9
    Trong dịp lễ Quốc khánh 2/9 năm nay, ngoài những hoạt động kỷ niệm sôi nổi, người dân và du khách còn có một lựa chọn vô cùng đặc biệt để khám phá Thủ đô - đó chính là tàu hỏa hai tầng, một trải nghiệm mới lạ và hấp dẫn.
  • [Podcast] Chè cốm – Thức quà đượm hương thu Hà Nội
    Hà Nội được coi là thành phố của 12 mùa hoa và 4 mùa quả, nơi mà mỗi tháng trong năm đều nhuốm lên một sắc hương riêng biệt. Và giữa muôn vàn hương sắc ấy, cốm – món quà của mùa thu Hà Nội – dường như đã trở thành biểu tượng đặc trưng. Những hạt cốm xanh non, thơm dịu gói trọn cả hương lúa mới và nắng gió đồng quê. Không chỉ là món ăn, cốm còn là chất liệu để người Hà Nội sáng tạo ra nhiều món quà tinh tế – trong đó có chè cốm, món tráng miệng giản dị nhưng đủ làm say lòng bất cứ ai, như một lời thủ thỉ nhẹ nhàng về hồn cốt người Hà thành.
  • Phát triển phường Sơn Tây thành trung tâm kinh tế, văn hóa, du lịch phía Tây Bắc của Thủ đô Hà Nội
    “Thành phố sẽ luôn đồng hành, hỗ trợ và kỳ vọng vào sự bứt phá của phường Sơn Tây trong nhiệm kỳ tới – để nơi đây thực sự trở thành Trung tâm kinh tế, văn hóa, du lịch phía Tây Bắc của Thủ đô Hà Nội” - Ủy viên Ban Thường vụ Thành ủy, Chủ tịch MTTQ Việt Nam thành phố Hà Nội Nguyễn Lan Hương nhấn mạnh ý kiến chỉ đạo tại Đại hội đại biểu phường Sơn Tây lần thứ I, nhiệm kỳ 2025 – 2030.
  • Lan tỏa giá trị văn hóa, tinh thần đoàn kết từ "Ngày hội vì Thủ đô bình yên"
    Sáng 10/8, tại khu vực Tượng đài Đức vua Lý Thái Tổ, Công an TP Hà Nội tổ chức “Ngày hội Vì Thủ đô bình yên” chào mừng 80 năm truyền thống Công an nhân dân Việt Nam, 20 năm Ngày hội Toàn dân Bảo vệ An ninh Tổ quốc, hướng tới Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh nước CHXHCN Việt Nam.
Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn: Cây bút tiểu thuyết giàu vị đời
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO