Tên làng Nghĩa Phủ và tục cúng 99 cá chép ở đền Và
Đền Và còn gọi là Đông Cung (nay thuộc địa phận xã Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, Hà Nội) thờ Tản Viên sơn thần.
Xưa kia hội đền được tổ chức 3 năm một lần vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, diễn ra vào các ngày rằm tháng Giêng, mùng 3 tháng Ba, mùng 5 tháng Năm và rằm tháng Chín âm lịch. Một trong số những lễ thức và phong tục đặc sắc còn được bảo lưu tại lễ hội đền Và là lễ rước nước và tục đánh cá thờ có liên quan đến kỳ tích đánh cá của đức Thánh lúc còn là Thần Sư - ông thầy chữa bệnh thần diệu.
Tương truyền trong một lần đi chữa bệnh qua sông Tích (đoạn gần Mả Mang), Thánh Tản gặp một ông lão đang ngồi kéo vó tại đây. Ông buồn rầu than phiền với Đức Thánh là cả ngày kéo vó mà chẳng được con cá nào. Nghe vậy, Đức Thánh xin kéo thử và chỉ một lúc được đã kéo được 99 con cá. Đức Thánh chỉ giữ lại mấy con còn tất cả đều cho ông lão. Rồi Đức Thánh vào xóm mượn nồi để nấu cá nhưng chẳng nhà nào cho mượn. Đức Thánh liền trách họ là những kẻ bất nhân. Lời chê trách ấy về sau đã được dân gian diễn ca thành câu hát rằng: “Có của mà chẳng có nhân/ Khác gì đem tích tro phân đầy nhà”.
Sau đó, Đức Thánh sang mượn nồi ở làng bên. Ở đây, nhân dân chất phác thật thà, mọi người đều tranh nhau cho mượn nồi, mượn bát. Đức Thánh rất hài lòng, bèn dạy dân cách làm gỏi, nấu cá… rồi cùng ngồi ăn uống vui vẻ với mọi người. Đức Thánh lại khen dân làng là có nghĩa có nhân, liền đặt tên cho làng này là Nghĩa Phủ. Còn nhân dân nhớ công ơn Đức Thánh Tản đã dạy dân cách làm ăn, bèn cùng nhau lập đền thờ, đó chính là đền Và, thuộc xã Trung Hưng, Sơn Tây ngày nay.
Hằng năm, cứ đến ngày rằm tháng Chín âm lịch, dân làng lại có hội thi đánh cá ở khúc sông Tích, từ Cầu Vang (nay thuộc xã Đường Lâm) đến Mả Mang (nay thuộc xã Trung Hưng) như câu phương ngôn vẫn lưu truyền “Thượng chí Cầu Vang, hạ chí Mả Mang”.
Trong hội thi đánh cá, mọi người đều có thể tham gia, miễn là khi đánh cá được thì phải chọn một con cá chép to nhất để góp cỗ thờ. Còn cỗ thờ cũng chỉ đúng 99 con cá để dâng cúng Thánh Tản. Đó là căn cứ theo huyền tích: Thánh Tản đánh được mẻ cá sắp lôi vào bờ thì một con quẫy ra ngoài nên chỉ còn 99 con trong lưới. Bởi thế, khi làm tiệc thờ, dân cũng phải theo sự tích này./.
