Một số hiện vật được giới thiệu tại Bảo tàng Nghệ thuật hồn đất Việt Bát Tràng.

Từ trung tâm Thành phố Hà Nội, chỉ sau 30 phút xe chạy chúng tôi đã có mặt tại làng cổ Bát Tràng. Nhóm chúng tôi gồm có bốn người, trưởng nhóm là họa sĩ Vũ Hy Thiều, Nguyễn Thị Tô  Hoài, Nguyễn Minh Huệ và tôi.  Anh Thiều vốn say mê gốm từ thời còn là sinh viên Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội. Anh am hiểu về gốm, yêu gốm không biết từ bao giờ, anh đã gắn bó với người dân Bát Tràng như chính quê hương mình. Người dân nơi đây quý anh như người thân, chào hỏi ân cần, có nghệ nhân trẻ còn gọi anh là sư phụ. 

Nơi chúng tôi đến đầu tiên là xưởng gốm của cố nghệ nhân Vũ Đức Thắng, người được truy tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân trong lĩnh vực thủ công mỹ nghệ ngày 15/12/2020. Anh Thắng học Trường Đại học Mỹ thuật công nghiệp Hà Nội khóa 1976 - 1980. Anh vừa là họa sĩ vừa là nghệ nhân có bảo tàng gốm sứ cá nhân đầu tiên và duy nhất ở Bát Tràng. Anh đặt tên cho đứa con tinh thần của mình là Bảo tàng Nghệ thuật hồn đất Việt Bát Tràng. Những tác phẩm trưng bày ở bảo tàng đều do tự tay anh làm ra, một sự kết hợp hài hòa giữa cách làm nghề gốm truyền thống với phong cách mỹ thuật tạo hình hiện đại, mang đậm bản sắc riêng với tính nghệ thuật cao, tinh xảo, đa dạng và độc đáo. Có tác phẩm nghệ thuật mang đậm tinh hoa của làng nghề và cái tâm của người con yêu quê hương Bát Tràng, đã đem về cho anh giải thưởng Bàn tay vàng do Chương trình nghệ thuật Đông Dương, Hội Mỹ thuật Việt Nam và Liên minh các HTX Việt Nam trao tặng năm 1999.

Bảo tàng của anh Thắng là một ngôi nhà 3 tầng nằm ngay trung tâm làng gốm Bát Tràng, mỗi tầng rộng khoảng hơn 300m2 trưng bày các tác phẩm nghệ thuật gốm có một không hai mà anh để lại. Nhiều khách hàng đến tham quan muốn mua đã trả chị Thịnh, vợ anh Thắng với giá rất cao nhưng chị đều từ chối. Chị Thịnh cho biết, anh Thắng còn rất nhiều công trình đang thực hiện dở dang thì đã vội ra đi, để lại cho chị ngổn ngang công việc chưa được hoàn thành. Xuất thân là cô giáo, hằng ngày quen với công việc đứng trên bục giảng dạy dỗ lớp lớp học sinh thân yêu, thì giờ đây chị phải rời bỏ công việc mà mình yêu thích để hoàn thành nốt những ước mơ còn dang dở của chồng. Một trại sáng tác đã hoàn thiện cao 5 tầng với tiện nghi thiết bị tiêu chuẩn 5 sao. Ý tưởng của anh Thắng là để du khách nước ngoài đến ở, làm việc và nghiên cứu về gốm sứ Bát Tràng. 

Rời Bảo tàng Nghệ thuật hồn đất Việt Bát Tràng của gia đình anh Thắng, chúng tôi đến thăm nhà Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Trần Độ. Anh là thế hệ thứ 18 dòng họ Trần ở Bát Tràng và được mệnh danh là “Một tài hoa giữ hồn gốm cổ”. NNND Trần Độ sinh năm 1957, gắn bó với Xí nghiệp gốm sứ Bát Tràng từ năm 1975 sau đó đến năm 1980 thì vào quân ngũ. Ra quân (năm 1982), anh trở về làm việc lại tại xí nghiệp và đến năm 1989 thì quyết định thôi việc, về nhà mở lò sản xuất gốm riêng của gia đình. Anh Độ chia sẻ, hai vợ chồng anh đi lên từ hai bàn tay trắng, tài sản mà các cụ để lại chỉ có nghề làm gốm cổ truyền. 

Nghệ nhân Nhân dân Trần Độ được bà con Bát Tràng và bạn nghề yêu mến gọi là “vua men gốm”.

Với tài năng vốn có, cùng đôi tay khéo léo, sự tinh tế và bí quyết “nhất dáng, nhì men, tam tích, tứ họa”, NNND Trần Độ đã “thổi hồn” vào từng sản phẩm gốm màu. Từng bước phục chế lại những dòng gốm cổ có giá trị tưởng như đã bị thất truyền, bởi vậy anh được bà con Bát Tràng và bạn nghề yêu mến gọi anh là “vua men gốm”. Anh đã tạo ra khoảng trên 70 dòng men gốm cổ quý hiếm từ những nguyên vật liệu trong nước và quặng kim loại có trong lòng đất hàng triệu năm… Cùng với sự thăng hoa trong ý tưởng sáng tạo, kỹ thuật tráng men chồng men, các hiệu ứng, phản ứng qua lửa 1.250 độ C… như được nghệ nhân này phù phép, biến hóa trở thành những sắc màu sống động. Cũng vì thế, gốm Trần Độ hội tụ được nhiều nét dáng của các dòng gốm cổ Việt Nam trong các thế kỷ trước đây, như gốm men ngọc thời Lý, gốm hoa nâu thời Trần, gốm hoa lam và gốm men rạn thời Lê…

Những sản phẩm gốm phục cổ của NNND Trần Độ đã được các nhà nghiên cứu văn hóa đánh giá rất cao. Nhiều sản phẩm còn được đặt hàng làm quà tặng cho các chính khách trong những chuyến công du, hoặc làm quà lưu niệm tặng các nguyên thủ quốc gia. Trong đó chiếc bình rượu cổ Triều Mạc của anh, được Nhà nước chọn làm quà lưu niệm cho các đại biểu dự Hội nghị cấp cao Á -  Âu (ASEM 5). Và tác phẩm gốm tượng rồng triều Nguyễn của anh đã được Chính phủ chọn làm quà tặng cho hai vị chính khách tham dự Hội nghị Thượng đỉnh Hoa Kỳ - Triều Tiên tại Hà Nội.

Hơn nửa thế kỷ gắn bó với nghề, NNND Trần Độ đã gặt hái không ít thành công. Anh đã giành được nhiều giải thưởng quý giá như: Huy chương Bàn tay vàng do Liên hiệp HTX Thủ công nghiệp Trung ương tặng năm 1990; Giải thưởng Đôi bàn tay vàng của Hội Mỹ thuật Đông Dương năm 1999; Giải thưởng Hà Nội vàng do Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng phong tặng năm 2002. Giải vàng Ngôi sao Việt Nam năm 2002 do Hội Mỹ thuật Việt Nam phong tặng. Anh là NNND duy nhất của làng Bát Tràng được vinh danh “Công dân Thủ đô ưu tú” năm 2016. Nhưng với anh thành công nhất là đã trực tiếp truyền nghề và dạy nghề cho nhiều thế hệ trẻ. Hơn 200 học trò của anh đã trở thành thợ giỏi, nghệ nhân dân gian, nghệ nhân ưu tú... 

Tại Trung tâm bày bán đồ gốm phong thủy, gốm tâm linh của gia đình mình ở làng gốm Bát Tràng, NNND Trần Độ giới thiệu cho chúng tôi một số sản phẩm như lư hương, chân đèn, bình, lọ, chum, chóe, linh vật... Dù mỗi sản phẩm được thể hiện trên những gam màu khác nhau nhưng tất cả đều mang đậm hồn cốt gốm cổ với những đường nét hoa văn giản dị mà thanh thoát, nhưng vẫn toát lên những nét đặc trưng riêng. 

NNND Trần Độ cho biết, sau khi đã tham gia nhiều triển lãm đồ gốm cả trong Nam ngoài Bắc, anh đang ấp ủ nhiều dự án lớn, trong đó có ý tưởng làm một bảo tàng gốm sứ là nơi trưng bày những sản phẩm tinh hoa của Bát Tràng, chứa đựng những giá trị văn hóa của các triều đại Việt Nam để các thế hệ sau ghi nhớ và thưởng lãm. Đồng thời giới thiệu rộng rãi đến du khách quốc tế, mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho người dân trên quê hương của mình. 

Chia tay NNND Trần Độ, chúng tôi không quên đi dạo quanh khu chợ sầm uất bầy bán gốm sứ ở làng gốm Bát Tràng. Và tất cả chúng tôi đều hi vọng một mai khi trở lại nơi này những ấp ủ, dự định của gia đình cố nghệ nhân Vũ Đức Thắng hay NNND Trần Độ sẽ thành hiện thực…