Phủi bụi thời gian
Cách trung tâm thà nh phố Hà Nội khoảng 20km, thôn Lai Xá gồm có 5 xóm và có một phố dà i chưa đầy 1km, mang tên phố Lai. Nếu là người "dưng" và không rà nh lai lịch của Lai Xá, khó hình dung được rằng, đây lại là nơi phát tích của nửn nhiếp ảnh Việt Nam. Dù đang chuyển mình theo hướng đô thị hóa, nhưng là ng nghử nhiếp ảnh Lai Xá có khá ít sự hiện diện của các cửa hà ng nhiếp ảnh và không khí kém phần nhộn nhịp so với các là ng nghử khác.
à”ng Xuân Dịu, hơn 60 tuổi, có đôi mắt tinh nhanh, với mái tóc trải ngược, bồng bửnh và bộ ria mép khá nghệ sĩ, và là cây đa, cây đử của là ng nhiếp ảnh Lai Xá cho biết, nghử nhiếp ảnh của Lai Xá gắn liửn với hai người đà n ông ở hai thời điểm lịch sử, hai câu chuyện khác nhau, đó là cụ Đặng Huy Trứ và cụ Nguyễn Đình Khánh. Nếu cụ Đặng Huy Trứ là người đầu tiên du nhập nghử nhiếp ảnh và o Việt Nam thì cụ Khánh lại là người có công phát triển nghử được tôn vinh là ông tổ của là ng nghử nhiếp ảnh.
Theo lịch sử là ng nghử nhiếp ảnh Lai Xá, cụ Đặng Huy Trứ là người đầu tiên du nhập nghử nhiếp ảnh và o Việt Nam sau một lần sang Trung Quốc và o năm Ất Sửu (1865). Tại đây, do thích thú với nhiếp ảnh, ông đã thuê một người Hoa mua dụng cụ rồi học nhiếp ảnh. Vử nước năm 1869, ông Trứ mở hiệu ảnh đầu tiên của Việt Nam tại phố Thanh Hà , nay là ngõ Gạch, Hà Nội. Song, khai sinh chưa được bao lâu và cũng chưa một người Việt Nam nà o kịp học được nghử ấy thì của hiệu đã phải đóng cửa do chiến tranh. Phải đến năm 1890, khi ông Nguyễn Đình Khánh được người chú ruột giúp đỡ, đem ông từ Lai Xá đưa ra Hà Nội học nghử ảnh tại cửa hiệu Chu Dương của người Hoa thì nghử nhiếp ảnh Việt Nam kể từ lúc đó mới đứng trước cơ hội phát triển.
Sau 2 năm theo học ở hiệu ảnh người Hoa, ông Khánh đã tìm tòi, học hửi được những ngón nghử, kử¹ thuật chụp ảnh, kử¹ thuật "buồng tối" để mở hiệu ảnh Khánh Ký tại phố Hà ng Da, cạnh tranh với cửa hiệu Chu Dương. Năm đó, ông Khánh tròn 18 tuổi. Không chỉ mưu sinh bằng nghử ảnh, ông Nguyễn Đình Khánh đã vử quê truyửn nghử cho cả là ng để từ đó mở ra thời kử³ hưng thịnh của là ng nhiếp ảnh Lai Xá nói riêng và Việt Nam nói chung.
Với công lao biến một nghử ngoại nhập trở thà nh nghử truyửn thống và đưa nghử nhiếp ảnh tới mọi miửn đất nước, ông Khánh trở thà nh một trong bốn danh nhân nhiếp ảnh có tên trong Bách khoa thư Việt Nam, gồm Đặng Huy Trứ, Khánh Ký, Võ An Ninh, Đinh Đăng Định, Nguyễn Bá Khoản. Sở hữu kử¹ thuật chụp ảnh khéo léo và bí quyết pha thuốc hãm pha để đủ độ sáng cho ảnh do bậc thầy truyửn dạy, các tay máy của Lai Xá có thể chụp cả chục cuộn phim trong điửu kiện thời tiết không thuận mà độ bắt sáng vẫn đửu, đẹp. Hiệu ảnh của người Lai Xá còn thể hiện "đẳng cấp" vượt trội so với các hiệu khác khi ở thời điểm đó, họ có thể đảm nhận được tất cả các công đoạn như chụp, là m buồng tối, chấm sửa, đến in, phóng ảnh.
Cửa hiệu ảnh do người Lai Xá mở ra không chỉ có mặt tại Hà Nội mà còn vươn ra Hải Phòng, Là o Cai, Sà i Gòn, thậm chí, "vượt biên" sang cả Là o, Trung Quốc, Campuchia, Malaysia... Những năm 40-50 của thế kỷ XX, cả Hà Nội có khoảng 40 hiệu ảnh thì người Lai Xá chiếm 33 hiệu với những tên tuổi nổi tiếng như Kim Lai, Mử¹ Lai, Vạn Hoa... Thậm chí, ở Sà i Gòn theo thống kê có tới 80% số hiệu ảnh là do người Lai Xá là m chủ.
Giữ gìn và phát triển
Cuộc sống ngà y cà ng phát triển với những ứng dụng tiên tiến của khoa học, công nghệ và o đời sống, nghử nhiếp ảnh cũng vậy. Đó không còn là nghử của riêng ai, riêng là ng nà o. Dù có trên 300 người thợ tửa đi khắp nơi thủy chung với nghử, song tại chính nơi "phát tích" của nghử nhiếp ảnh, cách đây mươi năm chỉ còn một ban nhử để lưu giữ những nét văn hóa của là ng nghử truyửn thống. Nhiếp ảnh Lai Xá đứng trước những khó khăn không nhử. Đối diện với những thách thức đó, năm 2002, những người Lai Xá có tâm huyết, coi chụp ảnh như cái nghiệp, là nét văn hóa riêng của là ng quê mình chứ không đơn thuần là một nghử mưu sinh, đã thà nh lập Câu lạc bộ Nghệ thuật nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh, gồm 30 người.
Họ lấy đó là m nơi trao đổi kinh nghiệm, thể hiện niửm đam mê nhiếp ảnh. Các hội viên tham gia bình ảnh, đi sáng tác tập thể hay mời giáo viên vử giảng dạy, trao đổi nghiệp vụ, đồng thời tham gia hà ng ngà n bức ảnh và o các cuộc triển lãm ảnh lớn ở trong và ngoà i nước. Trên 10 bức ảnh đặc sắc vử thiên nhiên, sự vật, con người của các hội viên đã được trao giải cao trong những cuộc thi ảnh chà o mừng Seagames 22 tổ chức tại Việt Nam, triển lãm ảnh các tỉnh Đồng bằng sông Hồng và triển lãm ảnh Nhịp sống đất và người Hà Tây"... Đặc biệt, câu lạc bộ còn tổ chức tới trên 10 triển lãm ảnh lớn nhử cho hội viên.
Giọng tự hà o, ông Nguyễn Văn Thắng, Chủ nhiệm câu lạc bộ Nghệ thuật nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh cho biết, thuộc Hội nhiếp ảnh Hà Nội, câu lạc bộ ra đời từ là ng nghử, trong 24 thà nh viên của hội thì người Lai Xá chiếm đến 2/3. Những người thợ ảnh - những nghệ sĩ của là ng nghử đang tích cực hoà n thiện các tư liệu, các sản phẩm nhiếp ảnh nổi bật của các tay máy Lai Xá ở trong và ngoà i nước. Nhưng trước mắt, nhân kỷ niệm thà nh phố nghìn năm tuổi, câu lạc bộ chúng tôi sẽ tổ chức một triển lãm ảnh với khoảng trên 100 bức ảnh vử đất và người Hà Nội.
Chủ tịch xã Kim Chung Lê Ngọc Toà n cũng cho biết, ngà y nay thời thế thay đổi, người thợ Lai Xá cũng chuyển động. Trước là là m ảnh dịch vụ thì nay là ảnh nghệ thuật. Địa phương cũng mong muốn Lai Xá trở thà nh điểm du lịch văn hóa là ng nghử để gìn giữ và phát triển nghử nhiếp ảnh độc đáo, góp phần là m nên nét văn hoá đặc sắc của Hà Nội.
Năm 2010, năm Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, cũng là năm thứ 118, người Lai Xá hà nh nghử nhiếp ảnh, kể từ khi cụ tổ Nguyễn Đình Khánh mở hiệu ảnh Khánh Ký ở Hà Nội. Dù không phát triển như trước, cũng không nhộn nhịp và không mang những dấu hiệu đặc trưng riêng như những là ng nghử hiện đại nhưng Lai Xá vẫn độc đáo, trường tồn trong hà ng ngà n là ng nghử truyửn thống ở Việt Nam./.
