Ngõ Thổ Quan có ngôi đửn thử ba chị em họ Đà o là nữ tướng của Hai Bà Trưng. Nơi đây có di tích Bãi Trận vá nơi gõ lệnh tiến quân “ Ngõ Lệnh Cư “ theo Hai Bà Trưng khởi nghĩa mùa xuân năm 40. Ngõ Văn Chương là nơi vua Lê Thánh Tông đã từng sống với mẹ những ngà y còn thơ ấu, Nhà vua là người khai mở một thời kử³ văn học thịnh vượng thế kỷ 15.
Tên gọi phố Khâm Thiên để nhắc đến thời kử³ Lý, Trần, Lê thế kỷ 11 “ 18 nơi đây có đà i Khâm Thiên Giám còn gọi là Tư Thiên Giám “ có nhiệm vụ theo dõi thời tiết, thiên văn và ngiên cứu lịch pháp. Nhiửu nhà thiên văn học, lịch pháp học nổi tiếng của nước ta như Đặng Lộ - người phát minh kính viễn vọng có tên lung linh nghi Trần Nguyên Đán tác giả cuốnBách thế thông kỷ thư một cuốn lịch dùng cho nhiửu thế kỷ - đã từng sống và là m việc tại Khâm Thiên Giám. Đà i ngà y xưa nằm ở khu vực đầu phố bên dãy lẻ lùi và o trong ngõ chợ Khâm Thiên một chút. Nơi đây trong sách địa chí cổ gọi là thôn Khâm Thiên Giám. Năm 1831 đổi tên Khâm Đức.
Thời Pháp thuộc toà n bộ phố Khâm Thiên thuộc vử địa phận tỉnh Hà Đông huyện Hoà ng Long. Ngoà i phố là những dãy nhà cô đầu, những tiệm nhảy Rếch, Đử ét xa, Ta ca ra, Pa gốt, Mử¹ đô... những sòng bạc Ba Sinh, Hai Cua ... những bà n đèn thuốc phiện v.v... Đêm vử Khâm Thiên nhập nhòa trong ánh đèn mử ảo trong tiếng xênh, phách với giọng ca mùi mẫn, nỉ non, réo rắt, quyến rũ. Tiếng xô sát, đập phá của dân cử bạc, dân say rượu, mùi thuốc phiện từ bà n đèn dầu lạc tửa ra ngây ngất.
Khâm thiên ngà y ấy - chốn ăn chơi sa đọa của bọn lắm tiửn - còn trong các ngõ là những con đường lầy lội, bẩn thỉu len lửi qua những xóm nghèo nhà tranh vách đất dột nát, tả tơi: người dân lao động lầm lũi cơ cực ăn bữa nay lo bữa mai không ngõ nà o có một ngọn đèn điện. Ngoà i phố không bóng cây xanh, trời nắng ôtô chay qua bụi bay mù mịt, Lòng đường chật hẹp: Suốt dọc phố - dà i gần hai cây số chỉ có một vòi nước công cộng duy nhất đặt ở đầu phố.
Ngõ Cống Trắng “ tên gọi cống dẫn nước thải từ các xóm sau ga chảy qua. Đây từng là nơi ở của nhà thơ Trần Huyửn Trân, ông có hai người bạn thân thiết là Thâm Tâm và Nguyễn Bính thường xuyên đến chơi; cũng như những người dân trong ngôi nhà tranh vách đất bữa ăn thật đạm bạc. Mẹ của nhà thơ ngà y đi là m hộ lý ở nhà thương Rôbin (Bạch Mai) đêm đêm lại ra ao kéo vó tôm, vó cá để kiếm thêm gạo cho các con và mời bạn bè của con. Nhà thơ Trần Huyửn Trân đã viết những câu thơ xúc động đến ứa nước mắt tặng Ngư Bà “ mẹ mình:
Tôi ở lửu gianh Cống Trắng nà y
Chạnh niửm cá nhảy với chim bay
Đêm đêm kẽo kẹt Ngư Bà thức
Dăng phải hồn tôi một lưới đầy.
Người Khâm Thiên trong cuộc sống cơ hà n không có chút huy vọng với ngà y mai, đón nhận cách mạng như đón nhận bình minh “ một cuộc đổi đời.
Ngà y 17/6/1929 tại ngôi nhà 312 Khâm Thiên 20 đại biểu các tổ chức cộng sản ở Bắc Kử³ đã quyết định thà nh lập Đảng Cộng Sản Đông Dương thông qua tuyên ngôn, cương lĩnh điửu lệ và bầu ban chấp hà nh Trung ương gồm các đồng chí: Ngô Gia Tự, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Phong Sắc...
Ngõ Trung Phụng là trung tâm hoạt động của phong trà o thanh niên phản đế những năm 1936 “ 1939 với các chiến sĩ cộng sản trẻ tuổi: Hồng Quang, Trần Hải Kế.
Những ngà y tháng 8 lịch sử Khâm Thiên bừng bừng khí thế cách mạng.
Kháng chiến toà n quốc Khâm Thiên cùng với Hà Nội thực hiện vườn không nhà trống bao vây quân địch.
Ngà y 9/2/1942 quân và dân Khâm Thiên đã anh dũng chiến đấu chặn đứng quân địch không cho chúng tiến vử à” Chợ Dừa đánh nống ra ngoại thà nh. Sập gụ, tủ chè, sa lông, bà n ghế đửu quăng ra đường ngăn chặn quân địch. Nhiửu ả đà o, gái nhảy đã xung phong nhận nhiệm vụ tiếp tế cứu thương. Đửn Trung Tả trở thà nh trạm cứu thương của liên khu ba suốt 60 ngà y.
Thời kử³ Hà Nội bị tạm chiếm nhiửu gia đình phố Khâm Thiên nuôi giấu cán bộ. Truyửn đơn, cử đử luôn xuất hiện trên đường phố, tiếng súng trừ gian, diệt tử đã nổ ra ngay cạnh bốt Việt Hương.
Sau ngà y giải phóng Thủ đô Khâm Thiên đã dần dần thay đổi.
Cống Tráng Khâm Thiên bẩn thỉu đã được cải tạo tu sửa. Những bãi lầy ao tù, nước đọng đã được san lấp, để mọc lên những khu nhà tập thể sạch sẽ, gọn gà ng như Văn Chương, Thịnh Hòa v.v...
Nhiửu cô gái nhảy, ả đà o đã trở thà nh những người lao động thủ công thiết tha xây dựng cuộc đời mới.
Những năm tháng chiến tranh chống Mử¹, các chà ng trai cô gái hăng hái viết đơn tình nguyện xung phong đầu quân và o chiến trường đánh đuổi giặc ngoại xâm, giải phóng đất nước.
Ngà y 26/12/1972 và o hồi 22h15 phút giặc Mử¹ đã đem máy bay B52 ném bom rải thảm suốt dọc phố Khâm Thiên là m chết 283 người là m bị thương 266 người, phá hủy hoà n toà n 534 ngôi nhà và hư hửng 1200 ngôi nhà khác.
Tội ác vô cùng dã man của giặc Mử¹ khác sâu căm thù trong lòng người dân Khâm Thiên, Hà Nội và cả nước.
Đà i kỷ niệm ngà y 26/12/1972 nằm trên khu đất ngôi nhà số 51 phố Khâm Thiên. Bức tượng người mẹ xõa tóc ôm đứa con bất động mãi mãi là hình ảnh vô cùng thương tâm một sự đau xót không thể nà o nguôi quên.
Vượt lên mọi đau thương mất mát phố Khâm Thiên giử đây bằng sự lao động cần cù sáng tạo chiến thắng nghèo nà n, lạc hậu đã thay đổi diện mạo hà ng ngà y. Con đường được mở ra rộng rãi phẳng phiu, với hai hà ng cây xanh rửn tươi mát. Những ngôi nhà cao tầng với kiến trúc hiện đại đua nhau mọc lên. Phố Khâm Thiên trở thà nh đường phố buôn bán sầm uất. Một trung tâm may mặc của Thủ đô. Nơi thu hút hà ng ngà n lao động từ các nơi đến là m việc. Nhiửu cơ sở may mặc trong nội thà nh trở thà nh những vệ tinh gia công các mặt hà ng quần âu, áo sơ mi, áo gió .v.v. cho Khâm Thiên, từ đây sản phẩm may mặc được tiêu thụ trên thị trường trong nước và xuất khẩu sang thị trường Đông à‚u.
Bước sang nửn kinh tế năng động và hội nhập hoạt động kinh doanh trên phố Khâm Thiên trở nên đa dạng biến động theo nhu cầu. Gần 200 cửa hà ng điện máy, đồ nội thất, tân dược, văn phòng phẩm, ăn uống, dịch vụ đã được mở ra.
Đi trên phố Khâm Thiên hôm nay trong không khí đông vui, sầm uất hai bên đường san sát các cửa hiệu phong phú mặt hà ng sang trọng, quý phái và lịch lãm, ta cà ng cảm nhận sâu sắc hai từ Cách mạng mà người dân Khâm Thiên đón đợi với niửm tin yêu trân trọng, khao khát và hân hoan.
