Hà ng triệu người dân Thủ đô vẫn ngà y ngà y đi vử trên những con phố mang tên các danh nhân mà tên tuổi đã gắn liửn với lịch sử dân tộc. 4.000 năm đất nước cũng từ đó mà ăn sâu và o con tim, khối óc nhiửu người như một lẽ tự nhiên. Nhưng không nhiửu người biết rằng, hầu hết con phố ở Hà Nội đửu do cụ Trần Văn Lai, một thân sĩ yêu nước giữa thế kỷ 20, từng giữ chức Thị trưởng Hà Nội dưới thời chính phủ Trần Trọng Kim, đặt tên.
Tầm nhìn chiến lược của một nhân sĩ yêu nước
Tiến sĩ Sử học Dương Lan Hải là con dâu cụ Trần Văn Lai hiện sống trong ngôi nhà cổ tại ngõ Tức Mạc, nơi gia tộc họ Trần sống trong suốt một thế kỷ đầy biến cố qua. Cụ Lai đã mất 35 năm nhưng tất cả những người già trên phố Trần Hưng Đạo vẫn nhắc vử cụ với sự biết ơn thà nh kính và một tình cảm đấy ngườ¡ng vọng. Trong mắt họ, cụ không chỉ là một bác sĩ nhân đức luôn rộng vòng tay giúp đỡ dân nghèo.
Nhưng hơn cả thế, cụ là người đã đặt tên cho hầu hết con phố Hà Nội từ trước Cách mạng Tháng 8, trong đó, có phố Trần Hưng Đạo và cả ngõ nhử Tức Mạc nơi cụ đang sinh sống. Trần Văn Lai sinh ra trong một gia đình là m nghử khảm trai có tiếng đất kinh kử³ nhưng cụ lại theo học ngà nh y và trở thà nh một bác sĩ có tên tuổi theo nguyện vọng của gia đình. Luôn mang trong mình tư tưởng chống Pháp, nên dù là một bác sĩ tà i năng ở nhà thương Phủ Doãn (nay là bệnh viện Việt Đức), người thanh niên Trần Văn Lai từng bị Pháp giam giữ tại nhà tù Sơn La và nhà tù Hửa Lò với những ngươi như Hoà ng Công Khanh, Phạm Khắc Hòe.
Đầu năm 1945, khi Nhật đảo chính Pháp, bác sĩ Trần Văn Lai được mời ra giữ chức Đốc lý Hà Nội (tương đương với chức thị trưởng). Nhận nhiệm kử³ từ 20/7 và kết thúc khi Cách mạng tháng 8 bùng nổ, cụ Lai là thị trưởng đầu tiên và duy nhất của thà nh phố Hà Nội. Nhưng trong một tháng cầm quyửn ngắn ngủi đó, Trần Văn Lai đã là m được một công việc vĩ đại là thay máu cho hầu hết các địa danh ở Hà Nội.
Việc đầu tiên mà cụ Lai là m là cho giật đổ hầu hết tượng mà thực dân Pháp đã dựng ở Hà Nội: tượng mụ đầm xòe ở vườn hoa Cửa Nam; tượng Sĩ Công Nông Thương ở vườn hoa Canh Nông (nay là vườn hoa India Grandi); tượng Toà n quyửn Paul Bert ở vườn hoa Paul Bert (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ). àt người biết rằng, Hà Nội cũng có một bức tượng Nữ thần tự do mà người dân quen gọi là mụ đầm xòe. Đây là bản sao của bức tượng Nữ thần tự do ở Paris và New York, được người Pháp dựng lên ở Hà Nội từ cuối thế kỷ 19, bằng đồng, cao 3 m. Để có chỗ dựng tượng, người Pháp đã cho phá chùa Phổ Giác và một số đoạn thà nh Hà Nội để lấy đất xây lấp các đầm hồ quanh hồ Gươm. Sau đó tượng được chuyển vử vườn hoa Cửa Nam và bị người Hà Nội gọi một cách căm ghét là mụ đầm xòe.
Sau khi bị cụ Trần Văn Lai ra lệnh giật đổ và o năm 1945, bức tượng nà y được người dân là ng Ngũ Xá đem nấu chảy rồi đúc thà nh tượng phật. Vử bức tượng Paul Bert, trong cuốn sách Nhớ một thuở, nhà văn Nguyễn Công Hoan từng kể lại: Sau ngà y phát xít Nhật hất cẳng Pháp ở Đông Dương 9/3/1945, người Việt Nam được cử là m Đốc lý Hà Nội, bác sĩ Trần Văn Lai tổ chức hạ cái tượng quốc sỉ ấy. Trong những người đi xem có một ông già là Mử¹ Ký. Thuở bé, hôm dựng tượng Paul Bert, ông Mử¹ Ký có đi xem.
Hôm nay hạ tượng, ông lại đi xem. à”ng sướng quá ôm mặt khóc nức nở. Thế mới biết việc là m của cụ Lai đã được người Hà Nội yêu nước nhiệt tình hưởng ứng thế nà o. Tiếp đó, Trần Văn Lai còn tiến hà nh đổi một loạt tên phố Hà Nội, là m một cuộc thay máu thật sự, để trả lại cho các địa danh Hà Nội những giá trị lịch sử vốn có. Theo nhà văn Tô Hoà i kể lại, thì trước đó các phố Hà Nội đửu mang tên Tây hoặc những người Việt có công với Tây.
Nhưng khi lên cầm quyửn, cụ Lai đã đổi hết toà n bộ. Đại lộ Boulevard Carnot được đổi lại thà nh Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi lại thà nh Trần Hưng Đạo, Henri D™ Orleans thà nh Phùng Hưng, F.Ganier thà nh Đinh Tiên Hoà ng. Riêng các con phố trong khu phố cổ mà tên tuổi gắn liửn với các là ng nghử đất kinh kử³, đửu được cụ Lai trả lại tên cũ. Những Rue de Lasoire, Rue Paul Bert, Rue des Cantomas đửu trở lại thà nh Hà ng Đà o, Hà ng Khay, Hà ng Ngang một thuở. Tiến sĩ Dương Lai Hải, con dâu cụ Lai kể rằng, cụ Lai là người rất say mê lịch sử dân tộc và dà nh sự ngườ¡ng mộ đặc biệt với các anh hùng có công trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.
Chính vì vậy, tất cả các danh nhân mà cụ biết, cụ đửu đặt tên phố: từ Ngô Quyửn, đến Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Bùi Thị Xuân, Hoà ng Hoa Thám, Nguyễn Thái Học... Tầm nhìn của Trần Văn Lai đáng nể ở chỗ, những tên phố Hà Nội không lộn xộn như ở các thà nh phố khác mà đửu được đặt một cách có ý đồ. Khu trung tâm quanh hồ Gươm là tên các vị vua Đinh, Lý, Lê. Xa hơn vử phía đường Trần Hưng Đạo là khu vực của các danh tướng thời Trần. Ngay cả ngõ Tức Mạc (nằm trên đường Hưng Đạo, trước là ngõ Tân Hưng) cũng là lấy tên theo quê quán của dòng họ Trần. Dọc sông Hồng, thì những Vạn Kiếp, Bình Than, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật đửu là tên của những vị tướng và những trận thủy chiến nổi tiếng trong lịch sử.
Bị thực dân Pháp gọi là Trí thức trùm chăn
Sinh thời, cụ Trần Văn Lai là một người rất kín đáo, điửm đạm nhưng vô cùng nhân hậu. Ngôi nhà của cụ ở ngõ Tức Mạc trong nhiửu năm liửn là nơi người dân nghèo Hà Nội đến khám bệnh và xin thuốc miễn phí. Người dân quanh phố Trần Hưng Đạo đửu yêu quý và tin tưởng cụ. Đến mức mà năm 1946, khi Pháp nổ súng tấn công Hà Nội, không ai bảo ai, việc đầu tiên mà người dân khu phố nà y là m là chạy đến nhà cụ Lai nhử che chở. Suốt thời gian kháng chiến toà n quốc, mặc dù không di tản vử vùng kháng chiến, nhưng cụ Lai kiên quyết từ chối mọi lời mời ra cộng tác của chính quyửn thực dân Pháp, tử rõ quan điểm một lòng ủng hộ chính phủ Hồ Chí Minh. Con trai cụ là Trần Mạnh Chu cũng được cụ cho theo cách mạng vử vùng kháng chiến.
Thực dân Pháp rất căm ghét cụ, gọi cụ là trí thức trùm chăn. Thời điểm đầu năm 1954, khi ta mở chiến dịch Điện Biên Phủ, thà nh ủy Hà Nội đã chủ trương vận động trí thức tiêu biểu ký tên và o bản kiến nghị đòi hòa bình, nhằm tạo lên là n sóng đấu tranh công khai, gây áp lực trên mặt trận ngoại giao. Cụ Trần Văn Lai chính là người góp ý vử nội dung bản kiến nghị và là người đầu tiên đặt bút ký tên. Tên cụ được đặt hà ng đầu trong danh sách các nhân sĩ, trí thức kiến nghị, thể hiện uy tín và ảnh hưởng của cụ trong giới trí thức. Bản kiến nghị đã được luật sư Nguyễn Mạnh Hà ở Paris gửi cho báo Le Monde và L™ Humanité tại Pháp dưới nhan đử Les Notabiliter (những nhân sĩ Hà Nội). Hai tử báo lớn của nước Pháp đăng bản kiến nghị nà y đã tạo được tiếng vang lớn trong xã hội Pháp.
Với uy tín, nỗ lực cá nhân và công lao với cách mạng, cụ Trần Văn Lai là một trong bốn nhân sĩ Hà Nội được Bác Hồ tặng chiếc radio sau năm 1954. Khi được mời ra giúp đỡ chính phủ cách mạng, cụ nói: Tôi trùm chăn với Tây, không trùm chăn với cộng sản. Cụ được cử là m Thứ trưởng bộ Thương binh Xã hội (thời đó, cụ Vũ Đình Tụng là Bộ trưởng), rồi là m Phó Chủ tịch Ủy ban Hà nh chính Thà nh phố. Với những cống hiến của mình trong việc đặt tên phố, cụ Trần Văn Lai đã để lại những dấu ấn to lớn trong lịch sử Hà Nội thế kỷ 20.
Tuy nhiên, dù cụ đã mất 35 năm (từ năm 1975), nhưng không hiểu vì sao chưa có một bằng khen nà o ghi nhận vử những đóng góp của cụ. Tên cụ vẫn chưa được đặt cho một con phố nà o ở Hà Nội...
