Thà nh nhà Hồ- Di sản văn hóa độc nhất vô nhị

Những bí ẩn của tòa Thà nh

Lật lại toà n bộ số liệu lịch sử- văn hóa trong Hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận Di sản văn hóa thế giới, chúng ta không khửi bà ng hoà ng trước sự vĩ đại của ông cha ta thời cuối Trần đầu Hồ, cuối thế kỷ XIV đầu thế kỷ XV trong việc chuẩn bị tinh thần chống thù trong, giặc ngoà i khi vận nước lâm nguy.

Nằm trên địa bà n hai xã Vĩnh Tiến và Vĩnh Long của huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa, Thà nh nhà Hồ từng là trung tâm chính trị- kinh tế- văn hóa- xã hội của nước Đại Việt và o đầu thế kỷ XV (1400- 1407). Có lẽ Thà nh nhà Hồ là một kinh đô phong kiến nhà Hồ chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, nhưng đã mang trong mình nó những bí ẩn vử một công trình kiến trúc chính trị - quân sự độc đáo, như một biểu tượng kiệt xuất của những công trình thà nh cổ Việt Nam cách đây hơn 600 năm.

Cửa phía đông thà nh

Một chuyên gia nghiên cứu vử Đông Dương người Pháp L.Bezacier, khi đến Thà nh nhà Hồ và o đầu thế kỷ XX, đã phải thừa nhận rằng: Chúng tôi phải nói rõ ngôi thà nh nà y là một mẫu mực độc nhất vử việc sử dụng những khối đá vôi to lớn, được đẽo gọt và ghép một cách rất tà i tình....

Thà nh nhà Hồ là một công trình có giá trị nổi bật toà n cầu với kiến trúc kiểu kinh thà nh phương Đông, vừa là trung tâm quyửn lực, vừa là pháo đà i quân sự, thể hiện sự gắn kết tà i tình giữa công trình kiến trúc với cảnh quan văn hóa và thiên nhiên.

Tường thà nh phía đông

Thà nh tọa lạc trên một khu đất có vùng lõi và vùng đệm rộng 5.234 ha bao gồm toà n bộ tòa Thà nh đá, La thà nh, hà o thà nh, các di tích khảo cổ dưới lòng đất, các là ng cổ, các di tích chùa đửn, hang động liên quan đến Thà nh nhà Hồ, toà n bộ cảnh quan núi non, sông nước liên quan đến địa hình phong thủy thể hiện sự giao lưu văn hóa vử nét đặc sắc của tòa thà nh hiện vẫn còn được bảo tồn toà n vẹn một cách tốt nhất.

Theo sử sách và người dân địa phương truyửn tụng lại, Thà nh nhà Hồ được cha con Hồ Quý Ly và các tướng lĩnh quân sự lúc bấy giử xây dựng, khi ông giữ chức Tể tướng của triửu đại nhà Trần. Nhưng cần nhớ rằng và o thời điểm lịch sử nà y, các vua quan nhà Trần lục đục, tham nhũng, đấu đá nhau, ăn chơi trác táng, đời sống người dân vô cùng khổ cực. Đã vậy, bên ngoà i giặc Minh lăm le tiến sang xâm lược nước ta. Tuy Hồ Quý Ly không phải là người thuộc dòng họ nhà Trần, nhưng cũng và o hà ng hoà ng thân, quốc thích nên không thể ngồi yên nhìn kẻ thù xâm chiếm nước ta. Tương truyửn ông thuộc dòng giống con hồ ly tinh ở mãi tận xứ Nghệ, nên có con mắt nhìn xa trong rộng. Mặc dù bị những người trong hoà ng tộc nhà Trần phản đối kịch liệt, nhưng cha con Hồ Qúy Ly và Hồ Nguyên Trừng cùng với các cộng sự vẫn kiên quyết cho xây dựng Tây Đô, để rồi không bao lâu nữa chính nơi đây trở thà nh kinh đô nước Đại Việt. à định di dời kinh đô lúc bấy giử là một việc là m kinh thiên động địa, nhưng Hồ Qúy Ly vẫn là m, thể hiện tình cảm, trách nhiệm cao đối với xả tắc theo con mắt nhìn xa trông rộng của ông. Tư tưởng và tình cảm ấy của ông cách đây hơn 600 năm, nhưng đến bây giử đã khiến không ít người phải sửng sốt, khâm phục nhất là khi có họa xâm lăng từ phương Bắc.

Cửa phía nam thà nh

Thà nh nhà Hồ có bình đồ kiến trúc tương đối vuông với hai mặt Nam- Bắc dà i hơn 900m, hai mặt Đông- Tây dà i hơn 700m, độ cao trung bình 7- 8m, có nơi như ở cửa nam cao tới 10m. Điửu đặc biệt thú vị là toà n bộ tường thà nh và bốn cổng chính được xây dựng bằng những phiến đá xanh, đục đẽo tinh xảo, vuông vức, xếp chồng khít lên nhau với tổng khối lượng đá được sử dụng xây thà nh khoảng 20.000 m³ và gần 100.000 m³ đất được đà o đắp chỉ trong vòng 3 tháng (từ tháng 1-1397 đến tháng 3-1397).

Tường thà nh phía nam

Đây có thể được coi là một kỷ lục vử xây dựng một công trình đồ sộ đến như thế mà chỉ tiến hà nh trong một thời gian rất ngắn, khi chưa có sự trợ giúp của công nghệ hiện đại với Hoà ng Thà nh bằng đá bên trong và La Thà nh bằng đất bao bên ngoà i. Các phiến đá được xếp đan xen theo hình múi cam để tránh động đất. Khu vực nà y gồm 4 cổng thà nh được là m bằng đá theo phương thức: tiửn, hậu, tả, hữu. Các bức tường thà nh được ghép từ những khối đá lớn có kích thước trung bình: 2,2m x 1,2m x 1,5m, có phiến đá nặng đến 20 tấn. Thời ấy chưa có công nghệ ghép đá gắn xi măng nhưng là m sao để có thể nâng được những phiến đá nặng nhường kia lên độ vao 10m, xếp vuông vắn, theo phương tháº³ng đứng và tồn tại đến ngà y nay vẫn là một câu hửi lớn đối với các nhà nghiên cứu thà nh cổ.

Di tích nà y là công trình kiến trúc đá và kiến trúc thà nh lũy quân sự có một không hai. Kử¹ thuật xây dựng thà nh công các bức tường thà nh bằng đá lớn đã phát huy ảnh hưởng của nó tới kử¹ thuật xây dựng nhiửu tòa thà nh sau đó ở khu vực. Nhưng kử³ vĩ và đặc sắc nhất chỉ có Thà nh nhà Hồ, được xem như một hiện tượng đột khởi độc nhất vô nhị trong lịch sử xây dựng kiến trúc thà nh quách Việt Nam và thế giới.

Trách nhiệm bảo tồn di sản

Bà Katherine Muller Marin- Trưởng đại diện UNESCO tại Việt Nam, cho biết rằng việc đử cử để công nhận một di sản cấp quốc gia trở thà nh Di sản văn hóa thế giới đã khó, nhưng giữ gìn, phát huy giá trị di sản đó sau khi được công nhận còn khó hơn nhiửu. Vì Ủy ban di sản thế giới gồm 21 quốc gia thà nh viên luôn giám sát chặt chẽ, nếu các di sản không được bảo tồn tốt thì rất có thể sẽ bị loại bử. Bà rất có ấn tượng vử Thà nh nhà Hồ, nhất là đà n tế Nam Giao, giếng vua ở quần thể di tích nà y. Trong quá trình vận động đử cử hồ sơ di sản Thà nh nhà Hồ trở thà nh Di sản văn hóa thế giới, chính quyửn tỉnh Thanh Hóa cần cam kết, có trách nhiệm đầu tư, bảo tồn, tôn tạo, phát huy di sản nà y, nhất là việc nâng cao đời sống của người dân quanh khu vực Thà nh nhà Hồ...

à”ng Vương Văn Việt, Phó chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa, trưởng ban chỉ đạo xây dựng hồ sơ di sản Thà nh nhà Hồ kháº³ng định: Từ khi Thà nh nhà Hồ được công nhận là Di sản văn hóa cấp quốc gia sớm nhất và o năm 1962, tỉnh Thanh Hóa cam kết bảo tồn nghiêm ngặt, phát huy giá trị văn hóa, lịch sử của Thà nh nhà Hồ; từng bước đầu tư để công trình kiến trúc độc đáo nà y phát huy hiệu quả vử mọi mặt, xứng đáng là di sản văn hóa quốc gia và quốc tế. Trong đó, UBND tỉnh đặc biệt quan tâm đến việc nâng cao đời sống của người dân quanh khu vực Thà nh nhà Hồ nói riêng và nhân dân huyện Vĩnh Lộc, nơi có Thà nh nhà Hồ nói chung,...Có thể coi đây là một tin hiệu đáng mừng được phát đi từ người đại diện cơ quan có thẩm quyửn của tỉnh Thanh Hóa.

Nóc cửa tây thà nh

Bên cạnh đó, Ban Quản lý di tích Thà nh nhà Hồ có trách nhiệm thực hiện 6 chức năng chủ yếu: Quản lý và phát huy giá trị khu di tích Thà nh nhà Hồ; bảo tồn, thực hiện việc trùng tu, tôn tạo khu di tích khi được cấp có thẩm quyửn giao; quản lý, bảo vệ, giữ gìn di sản văn hoá di tích Thà nh nhà Hồ và các di tích phụ cận; tổ chức chỉ đạo, hướng dẫn các hoạt động lễ hội và tham quan du lịch khu di tích; nghiên cứu, khai thác và phát huy các giá trị văn hoá của di tích như đã cam kết với UNESCO.

Có ý kiến cho rằng Thà nh nhà Hồ đã tồn tại như thế nà o trong lịch sử thì cứ giữ nguyên như thế, không nên chặt bử những cây cối đã mọc trong kẽ đá, cũng như đừng nghĩ đến chuyện phục dựng tường thà nh, lầu gác,...Nhưng ngà y xưa xung quanh thà nh có hà o nước thì thời gian tới cũng nên nghĩ đến chuyện đà o lại hà o nước nà y, cà ng tôn thêm vẻ đẹp của thà nh. Có chăng cần giải toả ở khu vực xung quanh thà nh để có một khoảng không gian tương xứng nhằm tôn vinh di sản. Ngoà i toà thà nh hiện nay, ở khu vực nà y còn có những ngôi nhà cổ quý giá, trong đó có nhà 9 gian ở cửa Tây, dấu tích đạo tụ tiên ở phía Nam thà nh... Cả khu vực không chỉ có công trình Thà nh nhà Hồ mà còn có những Di sản văn hoá liên quan, cần bảo tồn, phục dựng một cách phù hợp là m sống lại một không gian văn hoá Việt cổ để du khách trong nước và quốc tế có thể đến tham quan, chiêm ngườ¡ng di sản có một không hai nà y trên thế giới.

Tuy nhiên, thực tế đã cho thấy những thà nh tựu và những bất cập, tồn tại trong quá trình bảo tồn, phát huy giá trị các Di sản thế giới ở Việt Nam đã là m không ít người phải bận lòng suy nghĩ. Hầu hết mọi người đửu có mong muốn triển khai tốt mô hình phát huy thà nh quả theo kiểu di sản với liửn du lịch như phố cổ Hội An đã là m thay vì không bảo tồn, phát huy một cách chậm chạp như đối với ca trù và dân ca quan họ Bắc Ninh và không để xảy ra những chuyện đáng tiếc như café hoá lầu Tứ Phương Vô Sự trong quần thể di tích cố đô Huế hay biến những khu Di tich thà nh những điểm kinh doanh thương mại chri có lợi cho một số ít người mà các phương tiện truyửn thông đã từng đử cập tới trong nhiửu năm nay. Hy vọng rằng thời gian tới với những vai trò, trách nhiệm cụ thể, các cơ quan chức năng của tỉnh Thanh Hóa nói riêng và các cơ quan Trung ương liên quan sẽ thực hiện tốt việc bảo tồn và phát huy giá trị Di sản văn hóa thế giới đem lại lợi ích cho cộng đồng trong nước, nhất là người dân sống quanh khu vực di sản và du khách quốc tế, tạo nên hình ảnh một Việt Nam dũng cảm ngoan cường trong đấu tranh bảo vệ tổ quốc, hòa bình thân thiện với tất cả mọi người trên một nửn tảng văn hóa có từ hang nghìn đời nay do cha ông để lại./.