Sải bước trên con đường gạch nghiêng, tôi đến thăm ngôi từ đường họ Phan ở xóm 4A. Nổi bật trong vòm lá xanh là pho tượng nhà sử học Phan Phu Tiên. à”ng chính là tiến sĩ khai khoa của là ng Đông Ngạc dưới thời Lê Thái Tổ. Dân là ng Đông Ngạc vẫn ghi nhớ lời ông dạy: Trẻ mà không học khó là m nên/ Tự thẹn già nua trót kém hèn/ à”n cũ sau nà y mong biết mới/ Và o nhà ắt phải bước qua hiên.
Tượng Phan Phu Tiên - tiến sĩ khai khoa của là ng Đông Ngạc - tại nhà thử họ Phan.
Trên tấm bia đá ở nhà thử họ Phan còn có những tên tuổi danh tiếng khác như Phan Tuấn Phong - lãnh tụ phong trà o Đông kinh nghĩa thục; Phan Văn Trường - tiến sĩ luật tại Pháp...
Các cụ cao niên ở Đông Ngạc cho biết: hầu hết các dòng họ lớn trong là ng đửu có nguồn gốc từ đất ài Châu, Thanh Hóa. Cuộc sống ngà y xưa khốn khó nên các cụ đửu chăm chỉ theo nghiệp đèn sách. Đông Ngạc thời cổ có tên nôm là là ng Đống Ếch vì giai thoại trong là ng có nhiửu học trò đọc sách ran ran như tiếng ếch kêu. Chỉ tính riêng các khoa thi thời phong kiến là ng đã có 25 tiến sĩ Hán học, 6 tiến sĩ vọng và gần 400 cử nhân, tú tà i. Cả 5 dòng họ lớn trong là ng là Phan, Phạm, Đỗ, Nguyễn, Hoà ng đửu có người đỗ đạt cao, cụ Nguyễn Văn Hoà n, 70 tuổi, cho biết.
Các tộc họ ở đây, tộc họ nà o cũng có người đỗ đại khoa, ít nhất là một người, nhiửu họ như họ Phạm là 16 người. Gia đình cụ Hoà ng Tế Mử¹ nổi tiếng vì 3 đời nối tiếp nhau đỗ Hoà ng Giáp cũng như gia đình cụ Phạm Quang Trạch có tới 7 người đỗ đại khoa (tiến sử¹) trong khoảng 211 năm.
Đông Ngạc đã sản sinh ra nhiửu danh nhân đóng góp lớn nhiửu mặt ở nhiửu lĩnh vực và mọi thời kử³ lịch sử như Phan Phu Tiên, Hoà ng Tế Mử¹, Hoà ng Tăng Bí, Hoà ng Minh Giám...
Hầu hết những chiếc cổng là ng, cổng ngõ ở Đông Ngạc đửu có hai ngọn bút tháp vươn cao thể hiện tinh thần hiếu học. Sự ham học của những người con Đông Ngạc đã trở thà nh giai thoại. à”ng giáo là ng Phạm Quang Đại kể cho tôi nghe câu truyện vử sự ham học của bảng nhãn Phạm Quang Trạch xen lẫn niửm tự hà o: từ nhử cụ Trạch đã rất chăm học. Hết thảy các gốc cau trong vườn đửu nhẵn bóng do cụ ngà y đêm qua lại đọc sách vịn tay và o. Đến mùa đông, đêm ngồi học, cụ lấy khăn vải tẩm nước đặt lên đùi, khiến cụ lạnh nên không thể ngủ gật được.
Những cổng là ng, cổng ngõ ở Đông Ngạc đửu có hình tháp bút tượng trưng cho truyửn thống hiếu học.
Nối tiếp truyửn thống cha ông, những người con Đông Ngạc hôm nay cũng rất hiếu học. Bà Nguyễn Thị Thanh, trưởng ban văn hóa xã Đông Ngạc cho biết: Cho đến nay, số người có học vị tiến sĩ là người gốc Đông Ngạc đã lên tới gần 100 người. Số em đỗ đại học của Đông Ngạc cũng không ngừng tăng lên. Năm học 2008, Đông Ngạc có 87 em đỗ đại học, năm 2009 là 105 em.
Lý giải vử truyửn thống khoa bảng của là ng Đông Ngạc, cụ Nguyễn Châu Tiệp cho hay: Người xưa bảo rằng, thế của là ng tôi là thế rồng. Ngay ngôi đình cũng được xây dựng dựa trên thế đó nên con cháu trong là ng mới có nhiửu người công danh thà nh đạt. Nhưng cái chính vẫn nằm ở ý chí khắc phục nghèo khó, ngà y đêm sôi kinh nấu sử mới tạo nên những dòng họ danh tiếng như hôm nay.
à”ng Nguyễn Quang Thậm - Phó Chủ tịch UBND xã Đông Ngạc - cho biết: Mỗi gia đình, dòng họ ở Đông Ngạc đửu xây dựng quử¹ khuyến học riêng để hà ng năm tổ chức trao thưởng cho các học sinh đạt thà nh tích cao trong học tập. Cha mẹ nà o cũng yêu thương và quan tâm, động viên con cháu học hà nh đến nơi đến chốn.
Một trong những dòng họ tiêu biểu vử phong trà o khuyến học là họ Phạm Gia. Trong bản Điửu lệ của Hội đồng gia tộc họ Phạm soạn năm 1937 có ghi: Nếu sau nà y quử¹ hội dồi dà o thì sẽ đặt ra những học bổng của họ để cấp cho những con em trong họ, xét ra có tà i, thông minh, có hạnh kiểm tốt mà vì nhà nghèo không thể đi học được.
à”ng Quý cũng tâm sự: Không phải vì được thưởng mà con cháu trong họ mới cố gắng học tập. Có được những thà nh tích cao như hôm nay không chỉ ở sức mạnh nội lực của dòng họ mà chủ yếu là ở tinh thần cần cù, chịu khó, ý thức phấn đấu học tập của mỗi người con Đông Ngạc để không hổ thẹn với tiửn nhân.
.jpg "Hà Nội tuyên dương 80 gia đình văn hóa tiêu biểu")
