Hoài niệm thà nh phố cổ nhưng không thật cổ

Hãy là m một cuộc du ngoạn trở vử quá khứ, tìm lại dấu vết những đổi thay đầu tiên của Hà  Nội khi bước và o thời hiện đại...

Аến Hà  Nội, du khách không thể không đi tìm những vết tích xưa của một thà nh phố đã có một nghìn năm tuổi. Nhưng quả thật đâu có còn gì nhiửu. Dấu tích của cái thời thà nh phố còn mang tên Thăng Long rồi Аông Аô từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 18 hầu như đửu bị vùi dưới lòng đất...

Những hình ảnh chụp từ cuối thế kỷ 19 và  những bưu ảnh ra đời đầu thế kỷ 20 sẽ giúp cho ta hình dung một Hà  Nội xưa, mang dáng dấp của một đô thị cổ phương Аông, nhưng đã nhanh chóng du nhập những kiến trúc phương Tây, để trở nên một thà nh phố mang nhiửu mà u sắc khi vừa kỷ niệm 1.000 năm tuổi: Phố Hà ng Аà o

Аến cuộc khai quật khảo cổ học năm 2003, người ta mới bắt đầu hình dung được phần nà o cái gọi là  Hoà ng thà nh Thăng Long, mà  sách xưa của Việt Nam đã từng mô tả, và  cũng được nói đến trong các sách du ký của các giáo sĩ và  thương nhân phương Tây khi đến đây trong thế kỷ 17-18.

Ngay đối với người Hà  Nội xưa, ký ức vử kinh thà nh Thăng Long cũng chỉ là  những hoà i niệm chua xót. Bà  huyện Thanh Quan (đầu thế kỷ 19) đã hoà i niệm rất xác thực: Dấu xưa xe ngựa hồn thu thảo/Nửn cũ lâu đà i bóng tịch dương....

Còn những kiến trúc được gọi là  cổ ở Hà  Nội sau nà y cũng chỉ có tuổi đời chừng hơn 200 năm, nghĩa là  được xây dựng trong thế kỷ 19. Ấy vậy mà  những kiến trúc đó cũng bị biến dạng đi nhiửu kể từ lúc thà nh phố bị người Pháp đánh chiếm năm 1883. Thà nh Hà  Nội xây năm 1805 đến năm 1894 đã bị san phẳng cùng với những kiến trúc bên trong thà nh, chỉ còn lưu lại một cái cổng phía Bắc và  cột cử ở phía Tây - Nam.

Nơi được gọi là  khu phố cổ của Hà  Nội, vốn trước kia là  những dãy nhà  tranh vách đất, cũng đã được xây dựng lại bằng gạch và o những năm cuối thế kỷ 19, tuy vẫn giữ lối kiến trúc truyửn thống của nhà  đô thị Việt, nghĩa là  những ngôi nhà  có mặt tiửn hẹp, gồm nhiửu ngôi nhà  nhử nối tiếp nhau theo chiửu sâu, mỗi ngôi cách nhau một cái sân hẹp, được gọi là  nhà  hình ống.

Hai phần ba số nhà  hiện nay trong khu phố buôn bán cổ của thà nh phố đã được xây lại trong khoảng từ năm 1900 đến 1945.

Muốn tìm lại những kiến trúc có từ trước khi người Pháp đặt chân đến, có lẽ phải đến những đửn miếu hay những ngôi đình nằm sâu trong các khu dân cư. Аấy là  nơi bảo lưu những tín ngườ¡ng cổ của người Việt, được dựng lên cùng với những cư dân đầu tiên từ vùng quê ra lập nghiệp ở thà nh thị.

Mặc dầu một số chùa Phật giáo lớn của thà nh phố đã bị người Pháp san phẳng, nhưng may mắn thay, các kiến trúc tôn giáo nà y vẫn còn lại khá nhiửu ở Hà  Nội, giúp cho ta hiểu phần nà o đời sống tâm linh của thị dân xưa.

Có thể tìm thấy dấu tích ngôi đình thử ông tổ của nghử thêu ở thà nh phố tại ngôi nhà  số 2A ngõ Yên Thái, một con đường nhử nối Hà ng Mà nh ra chợ Hà ng Da. Trên cổng đình còn ghi ba chữ tú đình thị (chợ đình thợ thêu), cho biết đây vốn là  chợ hà ng thêu, xưa kia rất đông vui.

Một ngôi đửn không kém phần thú vị nằm trên phố Hà ng Trống, vốn thử thần Bạch Mi (lông mà y trắng), là  người bảo hộ cho các cô gái là ng chơi, chứng tử Hà  Nội xưa không xa lạ gì với thú yên hoa (lupanar).

Một trong những ngôi đửn thử vị thần trấn phía Bắc của kinh thà nh xưa là  đửn Quán Thánh, nằm cạnh Hồ Tây, được người Pháp gọi là  Pagode du Grand Bouddha, vì họ thấy trong đửn có một pho tượng lớn đúc bằng đồng. Thực ra đấy là  vị thần Mà u Аen - mà u của phương Bắc trong vũ trụ quan người Việt - canh gác phía Bắc kinh thà nh, được coi là  một trong Thăng Long tứ trấn (bốn ngôi đửn thử bốn vị thần trấn bốn phương của kinh thà nh).

Vử phía Аông, ta có thể đến đửn Bạch Mã trên phố Hà ng Buồm, thử Ngựa Trắng, biểu tượng của phương Аông, có liên quan đến các truyửn thuyết xây dựng thà nh Thăng Long đầu thế kỷ 11. Mỗi ngôi đửn, mỗi ngôi chùa, không chỉ phản ánh những nét kiến trúc truyửn thống với mái ngói cong và  hà ng cột chạm trổ, mà  còn là  nơi ghi dấu ấn của sự thăng trầm diễn ra trên đất Thăng Long - Hà  Nội qua bao thế kỷ...

(Bà i viết trích từ lời giới thiệu của vựng tập Traces of the old days, NXB Phương Аông và  Art Book, 9/2010).