ử¶ Lan tên thật là Lê Thị Yến, cha là Lê Công Thiết, mẹ là Vũ Thị Tỉnh, dì ghẻ là Chu Thị và người giúp việc trong lúc hoạn nạn là lão tăng Thái Diên. Bà chính quê là ng Thổ Lỗi, sau đổi thà nh siêu loại Thuận Thà nh Bắc Ninh nay thuộc xã Dương Xá huyện Gia Lâm, ngoại thà nh Hà Nội. Vì mẹ mất lúc 12 tuổi, cha lấy vợ kế nên ử¶ Lan khổ như cô Tấm trong truyện cổ tích Tấm Cám. Sử ghi ử¶ Lan là cô Tấm lộ Bắc hay gọi đửn thử ử¶ Lan ở xã Dương Xá, Gia Lâm, Hà Nội là đửn thử Bà Tấm vì thế.
Kể rằng vua Lý Thánh Tông đã 40 tuổi nhưng chưa có con trai nối dõi nên vử chùa Dâu (Thuận Thà nh, Bắc Ninh) cầu tự. Vua và quần thần văn võ xem phong cảnh trong vùng, chợt trên nương có người con gái hái dâu trong ngà y hội vui. Vua thấy lạ vôi xuống hửi sự tình. Thấy Lê Thị Yến “ cô gái hái dâu bội phần xinh đẹp, lại đối đáp lưu loát. Vua cảm thấy mến, đưa vử triửu phong là m Nguyên Phi, xây 1 cung điện riêng (nay là đình Yên Thái, phường Hà ng Gai, Hà Nội) đặt tên là cung ử¶ Lan để nhớ lại sự tích cô gái dựa gốc cây lan buổi đầu gặp gỡ.
Khác với các hậu phi, ử¶ Lan không lấy việc chau chuốt nhan sắc mong độc chiếm tình yêu của Vua, mà quan tâm hết thảy mọi công việc trong triửu. ử¶ Lan khổ công học hửi miệt mà i đọc sách nên chỉ trong 1 thời gian ngắn mọi người đửu ngạc nhiên trước sự hiểu hiết uyên thâm vử nhiửu mặt của ử¶ Lan, triửu thần bái phục là người có tà i. Bởi thế năm 1069 Vua Lý Thánh Tông cầm quân đi đánh giặc đã trao quyửn nhiếp chính cho ử¶ Lan. Cũng ngay năm ấy, nước Đại Việt không may bị lụt lớn, mùa mà ng mất trắng, nhiửu nơi dân đói nổi loạn. Thử thách quá lớn đối với vị nữ nhiếp chính. Nhưng cũng nhử có ử¶ Lan cáng đáng việc nước, biết đử ra kế sách đúng đắn, quyết đoán táo bạo, loạn lạc đã được dẹp yên, dân đói đã được cứu sống.
Cảm cái ơn ấy, cũng là bà y tử sự sùng bái một tà i năng siêu việt, nhân dân Đại Việt đã tôn trọng phong ử¶ Lan là Quan à‚m nữ. Đánh giặc lâu không thắng, lo nước không yên, Vua Lý Thánh Tông trao quyửn thiết chế cho Thái uý Lý Thường Kiệt đem 1 cánh quân nhử quay vử. Đến Châu Cư Liên hay tin ử¶ Lan đã vững và ng đưa đất nước vượt qua muôn trùng khó khăn, giữ được thái bình thịnh trị - Vua quyết tâm lại quay ra trận, đánh cho kử³ thắng mới vử.
Năm 1072, Vua Lý Thánh Tông đột ngột qua đời, Triửu Lý không tránh khửi rối ren. Nhưng ử¶ Lan trở thà nh Hoà ng Thái Hậu nhiếp chính và Lý Thường Kiệt trở thà nh nguyên soái thì nước Đại Việt lại khởi sắc nhanh chóng thịnh cường.
ử¶ Lan đã thi thố những biện pháp dựng nước yên dân khiến cho thế nước và sức dân mạnh hẳn lên. Bởi vậy năm 1077, khi Tống triửu mang đại binh sang xâm lược, với toà n quyửn điửu khiển triửu đình, ử¶ Lan đã huy động được cả dân tộc và o trận, tạo cho thế nước ở đỉnh cao muôn trường đè bẹp quân thù. Nhử bà Tấm ử¶ Lan, nhân dân Đại Việt đã ra khửi cuộc chiến tranh với hà o quang chiến thắng quanh vương miệng và nước Đại Việt bước nhanh trên con đường cường thịnh.
Đặt chân và o ngôi đửn là m cho mọi người cảm thấy sự yên bình, thanh tịnh bởi đó là những kiến trúc đẹp, những hà ng cây lá xanh tốt. Quần thể di tích đửn thử Nguyên phi ử¶ Lan còn có tên gọi chùa bà Tấm, đửn bà Tấm “ chùa Cả, đửn Cả.
Đửn được xây dưnngj từ cuối thế kỷ XI, là nơi phụng thử bà ngay chính trên quê hương Người. Chùa có tên Linh nhân Tự Phúc Tự do chính Linh Nhân hoà ng thái hậu (ử¶ Lan) xây dựng khánh thà nh và o tháng 3 năm Ất Mùi 1115, đửn kiến trúc theo lối cung đình, thời Lý, có 72 cửa thuộc loại cổ nhất nước ta.
Trong đửn và chùa hiện còn nhiửu hiện vật quý và hiếm. Nổi tiếng là đôi sư tử điêu khắc bằng đá, Sư tử được tạc từ 1 khối đá lớn cao 1.2m, rộng 1.36m trong tư thế nằm phủ phục, đường nét đặc biệt mửm mại, tạo cho chúa sơn lâm một vẻ đẹp, vừa uyển chuyển, vừa oai hùng mạnh mẽ - các chi tiết: đôi mắt to, lồi hẳn ra ngoà i, ẩn dưới đôi lông mà y rậm, mũi hở, hà m răng đửu đặn, răng nanh to, nhọn và khoẻ, nhất là chân mập, có những móng cong sắc, quắp chặt, khiến cho người xem thấy rõ chúa sơn lâm ẩn tà ng sức mạnh phi thường.
Tuy nhiên bằng nghệ thuật điêu khắc khéo léo tuyệt vời, bằng cách sử dụng nhiửu hoạ tiết đan móc khi thì gợi nhớ tựa lưng và o nhau thà nh đường viửn quanh miệng, khi thì to sù ở trên vai, khi lại xếp thà nh những bông hoa hé nở ở móng chân, khiến cho người xem có ấn tượng con vật đang sống vẫn thở nhịp nhà ng. Cũng khác những con sư tử thường thấy điêu khắc ở các đình chùa; sư tử trong đửn thử ử¶ Lan đang vửn hòn ngọc, đồng thời trên trán được trổ chữ vương khẳng định vị trí chúa tể muôn loà i, bảo vệ vật báu của đất nước. Đây là một công trình nghệ thuật điêu khắc tuyệt tác, một hiện vật cổ quý và hiếm ở Việt Nam, và còn cả ở khu vực Đông Nam à. Trong cung còn 2 khám cổ thời Mạc hiện tìm thấy, các máng chạm trên khám như hoa lá, rồng phượng đửu có giá trị vử nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Việt Nam.
Trong đửn và chùa bà Tấm còn có một thà nh bậc bằng đá liửn khối điêu khắc rồng lân thời Lý đang chạy xuống, dà i 1.3m, cao 0.8m hà nh chục tấn; và nhóm tượng ba ông tam thế ngồi trên đầu hai con sư tử cao 4m, tạc bằng những khối đá rất tinh xảo, cũng là những hiện vật độc đáo đã trải qua gần 9 thế kỷ, còn lại đến ngà y nay.
Đặc biệt còn đôi câu đối ở đửn từ cổ xưa ghi rõ: Thập bát tử, diêu phửng thế tại tam truyửn chiêu lênh thục “ Bách dư sở tự quán địa lưu cố trạch tối linh thanh. (có nghĩa: đời nhà Lý thứ 3 kén được người con gái đẹp, có đức và có tà i. Trên đất nước ta có trên 1 trăm nơi thử nhưng đây chính là quê hương của Bà được lưu truyửn đến ngà y nay và rất linh thiêng).
Tượng Nguyên Phi ử¶ Lan được tạc rất đẹp, khi Bà là Nguyên Phi cùng tượng 6 vị cung nữ trong triửu. Hiện nay nước ta có 72 nơi lập đửn thử bà . Nhưng đửn chùa và đửn thử ử¶ Lan được xây dựng ở Dương Xá ngay chính trên quê hương Bà . Đửn Nguyên Phi ử¶ Lan không chỉ là nơi thử phụng một danh nhân lịch sử văn hoá nổi tiếng của nước nhà mà còn là điểm di tích cách mạng rất đáng trân trọng của dân tộc. Trong thời kử³ tiửn khởi nghĩa đây là nơi được đón các đồng chí Trung ương và xứ uỷ Bắc Kử³ như Hoà ng Văn Thụ, Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp...đi vử hoạt động.
Hà ng năm nhân dân trong vùng đã kéo vử mở hội truyửn thống suốt 3 ngà y (19,20,21 tháng 2 âm lịch) tại Dương Xá. Hoà cùng với cả nước kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, Hà Nội, UBND huyện Gia Lâm cùng với UBND xã Dương Xá đã tôn tạo trùng tu ngôi đửn và xây dựng tượng đà i Hoà ng Thái Hậu ử¶ Lan, ngôi tượng nà y đang được thực hiện với chiửu cao 9.1m nặng 25 tấn đồng. Ngoà i ra, còn có bức phù điêu đá xanh Thanh Hoá 31.2m và vườn hoa, cây cảnh, hồ bán nguyệt do công ty Mử¹ Thuật xây dựng đảm nhận thiết kế và thi công với chi phí gần 19 tỉ VNĐ. Dự kiến sẽ hoà n thà nh và o ngà y 2/9/2010. Đây thực sự là một công trình nghệ thuật độc đáo. Đửn Nguyên Phi ử¶ Lan với lối kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hoá nhà Lý, vừa mang ý nghĩa lịch sử sâu sắc lại vừa mang giá trị nghệ thuật cao. Trong tương lai không xa, nơi đây còn trở thà nh một trong những điểm du lịch hấp dẫn đối với khách trong nước và nước n
.jpg "Hà Nội tuyên dương 80 gia đình văn hóa tiêu biểu")
