Bảo Nguyên - người vẽ truyền thần giữa lòng phố cổ

1 - Dăm bảy chục năm vử trước, khi nghử nhiếp ảnh còn là môn nghệ thuật xa xỉ, chưa phát triển, kĩ thuật in, tráng còn thô sơ, giá một bức hình rất đắt, chỉ phục vụ cho tầng lớp nhà già u. Người dân nghèo thà nh thị cũng như nông thôn thường tìm đến các cửa hà ng vẽ truyửn thần thuê vẽ một bức chân dung ông, bà , cha mẹ, vợ chồng con cái... hoặc cả bức tranh phong cảnh cỡ đại, viửn khung gỗ với nhiửu hoa văn cầu kử³ để treo nơi chính diện trong nhà , vừa đẹp, ưng ý, lại rẻ tiửn. Nghử vẽ truyửn thần vì thế rất phát triển. Thời hoà ng kim của tranh truyửn thần là những năm 30 thế kỷ trước. Riêng Hà Nội có trên 400 họa sĩ vẽ truyửn thần. Các cửa hà ng, cửa hiệu được trang hoà ng bắt mắt, phố nà o cũng có họa sĩ truyửn thần miệt mà i công việc. Đất nước trải qua chiến tranh, rồi trải qua thời tem phiếu đầy cam go, cùng với nghử chụp ảnh tiến bộ nhanh chóng, dân chơi cho rằng chụp ảnh thật hơn, nghệ thuật hơn, tiện lợi, ai cũng chụp được. Từ ảnh đen trắng đến ảnh mầu, từ máy cơ đến máy kử¹ thuật số đã trở thà nh thú chơi phổ biến. Vì thế, nghử vẽ truyửn thần cứ mai một, tưởng rằng chỉ còn trong ký ức.

Một số nghệ nhân yêu nghế, biết gìn giữ, nuôi dườ¡ng nghử truyửn thống của cha ông, biết vượt lên mọi khó khăn của cơ chế thị trường, vẫn trụ vững, vực dậy để kháº³ng định nét văn hóa độc đáo của dân tộc vẫn còn vẹn nguyên trong tâm hồn người dân nước Việt. Và đặc biệt, khi đất nước mở cửa, nhiửu vị khách phương xa đến lạ lùng tìm xem. Người có công thổi hồn và o ảnh chân dung, là m sống lại các di ảnh, mê hoặc khách trong và ngoà i nước là nghệ nhân Nguyễn Bảo Nguyên, người mà bà con khu phố Hà ng Ngang tự hà o tặng cho ông danh hiệu Người nghệ sĩ vẽ truyửn thần giữa lòng phố cổ Hà Nội.

à”ng Nguyễn Bảo Nguyên tự họa

2 - Hà ng Ngang là con phố cổ nằm ở trung tâm Hà Nội 36 phố phường xưa, bán buôn sầm uất, với những cửa hà ng văn minh thương mại hoà nh tráng chuyên đồ hà ng hiệu đắt tiửn: quần áo, vải, đồng hồ, giầy dép cao cấp, mĩ phẩm, đồ cố... Ở giữa phố, tại số nhà 47 vẫn còn đó duy nhất cửa hà ng vẽ tranh Truyửn thần Bảo Nguyên lặng lẽ, khiêm nhường, chỉ rộng khoảng 10m2, quanh tường treo đầy tranh khách đã đặt hà ng hẹn ngà y đến lấy. Tơi đây, khách yêu tranh thửa sức cảm nhận giá trị nghệ thuật, nội tâm nhân vật từ nếp nhăn trên gò má, ánh mắt trong trẻo của bé thơ, gương mặt cương trực của anh bộ đội cụ Hồ, nụ cười sảng khoái trên khóe miệng ngườiphụ nữ vùng cao địu con lên nương, hoặc chân dung của một ông Tây đôi mắt xanh nhìn vử một nơi xa tháº³m.

Góc tường, trên cao là ảnh Alain, Audrey Mone được phóng tác với nét tà i tử, kiửu diễm, sáng giá. áº¤n tượng nhất bức chân dung Tử Bạch Thạch, ông vẽ trong mấy tháng trời mới hoà n thà nh. Tử lão gia chống chiếc gậy trúc, đôi mắt sáng, thể hiện cốt cách của một nghệ sĩ tà i hoa... à”ng chủ Bảo Nguyên mái đầu hói, chỉ còn lại ít tóc trắng phơ sau gáy, cũng đã thuộc lớp người Xưa nay hiếm đang ngồi trước bức tranh Thiếu nữ Hà Nội, ông vẽ dang dở. Đôi mắt ông nheo nheo sau cặp kính lão, chừng như có nét gì trong tranh là m ông chưa ưng ý? à”ng mời tôi cùng ngồi xem tranh, rồi à lên, đây rồi, chiếc áo dà i, cổ cách tân hơi thấp, tà áo ngắn, các cụ ta thường bảo quần chùng áo dà i kia mà . à”ng tạm gác công việc, ông pha trà mới tôi. Cách pha trà của ông chậm rãi, tao nhã của người biết thưởng thức văn hóa uống trà . Tôi và ông vừa nhâm nhi chén trà Thái, vừa trò chuyện. Qua câu chuyện cuộc đời ông, tôi như vỡ ra, hiểu được cái tâm của người nghệ sĩ. à”ng tâm sự, con đường và o nghử của ông rất tình cử, hình như là nghử chọn ông. Năm 1960, ông đang là sinh viên khoa Lý, trường Đại học Tổng hợp, không may ông bị một trận ốm thập tử nhất sinh, sự học đà nh dang dở. Một lần tình cử, ông thả bộ dạo chơi phố Hà ng Đà o, thấy người ta vẽ truyửn thần, ông thích thú đứng xem. à”ng đâm mê, ngà y nà o cũng đến cửa hiệu quen thuộc, đứng nép mình bên cửa học lửm. Vử nhà ông tập vẽ, đầu tiên ký họa những người thân quen, cha mẹ, anh em, bạn bè. Được mọi người khen, động viên vẽ rất giống, ông vững tin bước và o nghử.

à”ng Bảo Nguyên vẽ chân dung Vũ Tông Phan qua tiểu sử, thơ văn, lời kể của hậu duệ Vũ Thế Khôi

à”ng mở một cửa hà ng nho nhử cạnh rạp chiếu phim Tháng 8. Sau đó khi cửa hà ng ra nhập và o HTX truyửn thần, ông có đất dụng võ. Do kiên trì tự học, vì thực ra là m gì có lớp học chính quy dạy nghử vẽ truyửn thần, nghử không phụ, ông trở thà nh một thợ cả có uy tín. Mọi người gọi ông là họa sĩ. à”ng bảo ông không qua trường lớp nà o cả, cũng đừng gọi ông là nghệ nhân, vì ông không phải hội viên một Hội nghử nghiệp. à”ng là m nghử tự do, xin mọi người cứ gọi tôi là thợ vẽ. Với nhiửu lý do chủ quan và khách quan, HTX truyửn thần của ông chuyển đổi mục đích sang một nghử khác. à”ng Bảo Nguyên không buông xuôi, không đánh đắm lòng đam mê của mình, ông tự xoay vốn, mở cửa hà ng tại 47 phố Hà ng Ngang, cần mẫn vẽ.

Tiếng là nh đồn xa, dần dần rồi ông cũng có khách hà ng riêng của mình, ngà y cà ng đông. Có người đến yêu cầu ông vẽ lại bức ảnh cũ của người đã mất, hoặc ảnh các cụ gần đất xa trời để có ảnh mà thử. Nhiửu người bử quan niệm vẽ truyửn thần khi còn trẻ, đem cả ảnh cưới, ảnh con cái đến thuê ông vẽ vử treo tường, coi như một thú chơi. Rất đông khách nước ngoà i yêu mến nét văn hoá được coi như đặc sản Việt Nam đặt hà ng ông. Có cả các quan khách như Hoà ng gia Thái Lan, Phu nhân Đại sứ Mử¹, Là o... tìm đến ông, đặt vẽ chân dung. 3 - Công việc vẽ truyửn thần, theo ông Bảo Nguyên, không phải chỉ đơn thuần là chép ảnh. Truyửn thần là một từ gốc Hán- Việt, có nghĩa là truyửn lại cái Thần của người được vẽ. à”ng Bảo Nguyên đã có kinh nghiệm 45 năm vẽ tranh truyửn thần, trước sau ông chỉ có một quan điểm, khi vẽ phải nắm được cái thần của đối tượng. Theo ông, bức ảnh vẽ giống thôi chưa đủ, mà phải có thần thái, dù nhân vật trong tranh là người, phong cảnh hay tĩnh vật. Cái thần đó thể hiện nơi khóe mắt, nếp nhăn trên trán, hay và i sợi tóc vương trên mặt, chiếc mũi hếch, chiếc răng duyên... Người vẽ phải nhận ra, tự tìm thấy, không ai có thể dạy được. Có những bức tranh ông vẽ đi, vẽ lại tới năm sáu lần mới phát hiện ra chỗ thiếu, bởi nhìn mãi vẫn không thấy người trong tranh nói chuyện được với mình.

à”ng có một kỷ niệm không bao giử quên, khi Giám đốc TT văn hóa Đông Tây, cháu đích tôn 9 đời của dòng họ Vũ Tông Phan (1800- 1851)- danh nhân văn hóa của dân tộc đặt ông vẽ chân dung cụ Vũ, kịp phục vụ kỷ niệm 200 năm ngà y sinh ông Tổ của mình. Nhưng không có ảnh mẫu! Người nhà chỉ đưa cho ông mấy dòng tiểu sử, mầy bà i thơ của cụ Phan để ông tưởng tượng mà vẽ ra. Quả là không đơn giản. Nghiửn ngẫm tư liệu suốt hơn một tuần lễ, ông vẫn chưa tìm thấy đáp số. à”ng đử nghị người nhà kể vử cụ Tổ của mình. Cuộc nói chuyện không gò bó, tôi lắng nghe, và hình hà i cụ Phan cứ hiện dần ra. Sau cuộc nói chuyện lần thứ hai, khi người khách vừa đi khửi thì thần của Vũ Tông Phan hiện vử, cứ như có một con người thật ngồi bên giá vẽ là m mẫu. Tôi cầm bút phác thảo những nét chính, rồi treo và o một chỗ kín đáo. Con cháu cụ Vũ Tông Phan đến xem, thốt lên Tôi chưa từng thấy mặt cụ Tổ, nhưng thần thái người trong ảnh giống thần thái dòng họ Vũ Tông nhà tôi. Lúc đó tôi như muống khóc òa lên vì biết mình đã thà nh công “ ông Bảo Nguyên kể.

Có lần ông nhận vẽ lại bức tranh của nhà văn Lan Khai, theo yêu cầu của con trai nhà văn, ông Nguyễn Lan Phương, lặn lội từ Hà Giang xuống nhử ông vẽ . Bức ảnh từ đấu thế kỷ XX đã ố và ng, đường nét lu mử. à”ng yêu văn của nhà văn tiửn chiến, ông nhận lời. Hẹn... 2 năm mới hoà n thà nh. Trong 2 năm đó, ông đọc, nhớ lại giọng văn của Lan Khai. Mỗi ngà y ông vẽ một ít, cứ thế cho tới lúc hoà n thà nh bức tranh. Khi nhận ảnh, ông Lan Phương sững sử, không tin nổi và o măt mình, bởi người trong tranh chính là cha ông, nhà văn Lan Khai- Nguyễn Đình Khải.

Ngà y nay, trên thị trường bán sẵn những hộp mực ngoại tiện dùng cho người vẽ tranh. Theo ông Bảo Nguyên, chất lượng không bằng cách pha thủ công, thuộc bí quyết nhà nghử, ông mầy mò tạo riêng cho mình. à”ng kể: Truyửn thần chỉ có 2 mầu đen, trắng. Mầu trắng sử dụng ngay mầu của giấy, mà u đen thì đốt cao su, lốp xe, ngọn đèn dầu hửa khửu cao bấc, khói cà ng nhiửu cà ng tốt. Dùng chiếc phễu hứng lên ngọn lửa lấy muội than. Thứ muội đó dùng là m mực vừa mịn lại bửn mầu, phơn phớt và ng nâu vẽ trên nửn giấy trắng rất ăn, không đen nhánh như mực công nghiệp. Bút vẽ của thì khác người ở chỗ dùng những chiếc đũa tre dà i ngắn khác nhau. Một đầu chẻ là m tư, gim những cái tăm hoăc chân hương được thít chặt bằng sợi dây đồng nhử, là m đầu bút. Đầu kia chẻ là m đôi, buộc một chiếc tẩy nhử hình tam giác, hoăc miửng bông rất êm để vẽ tranh có diện rộng. Đơn sơ, mộc mạc, cây bút trong tay ông cứ như cây bút thần, khi đậm, khi nhạt, có nét như gió thoảng, mửm mại, bay bổng thổi hồn và o những bức tranh.

Cả đời người chuyên tâm theo nghử, gian khổ, nhưng cũng đáng tự hà o. Tranh của ông được mời tham gia triển lãm ở Nhật, Mử¹, Anh... Năm 2000, ông có tới 14 bức tranh tuyửn thần được trưng bầy tại một cuộc triển lãm lớn ở Nhật Bản. Thế giới biết đến tranh của ông. Ở tuổi 75, ông còn một ước mơ: kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long- Hà Nội, nếu còn đủ sức cầm cây bút vẽ, ông sẽ đội khăn xếp đử, mặc áo đử, ngồi tại ngôi hà ng 47, phố Hà ng Ngang vẽ truyửn thần phục vụ quý khách trong và ngoà i nước.